Ερμηνείες ως παγίδες

Κάθε φορά που γυρίζω πίσω, ψάχνοντας να βρω τις ρίζες και των ιδεών και των μεθόδων, αλλά και των σκοπών, τα οποία, μέσα στον ιστορικό χρόνο, προσπαθούν να ερμηνεύσουν τις ανθρώπινες προσπάθειες να συλληφθεί το νόημα και η αξία της ζωής, βρίσκομαι ενώπιον της έννοιας της λέξεως «ερμηνεία». Γνωρίζω, βέβαια, πως η λέξη οφείλει την καταγωγή της στον θεό Ερμή, θεό ο οποίος, εκτός των άλλων ιδιοτήτων του, ήταν εκείνος που βοηθούσε τους ανθρώπους να βρουν τα χαμένα, ήταν αυτά ήταν κρυμμένα και έπρεπε να βρει κανείς τα μονοπάτια τα κρυφά και επικίνδυνα, συχνά, που οδηγούσαν στην αλήθεια, δηλαδή που ξέφευγαν από τις πλάνες της λήθης, ή να ξεθάψουν, σκάβοντας βαθιά, ό,τι ήταν κρυμμένο ή έως τότε είχε ξεφύγει από την προσοχή μας ως ασήμαντο και ξαφνικά ορθωνόταν ως αναγκαίο.

Αν με αυτές τις αυτονόητες, θαρρώ, σκέψεις ατενίσει κανείς την πορεία των ανθρωπίνων πράξεων και μεθόδων, θα διαπιστώσει πως αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό, δηλαδή συσσώρευση γνώσεων και τρόπων, με τα οποία κινείται μέσα στον χρόνο η ανθρώπινη ενέργεια, είναι μια απελπισμένη πορεία του ανθρώπου να ανακαλύψει το νόημα, την ανάγκη της υπάρξεώς του ως ζώου, και μάλιστα ενός ζώου που αναζητεί τον λόγο της παρουσίας του στον κόσμο. Το μόνο ζώο που το αναζητεί, αφού είναι και το μόνο ζώο, που, όπως τα ζώα, πεθαίνει, αυτό γνωρίζει πως θα πεθάνει και ως εκ τούτου αυτή η τραγική γνώση το καθιστά ζώο ιστορικό, μνήμον και δημιουργό αξιών, μορφών, μεθόδων. Ο αρχαίος σοφός μας πλούτισε με την αντίληψη πως είναι ευδαιμονία «η της ιστορίης μάθησις». Αλλά πόση ευδαιμονία και τι είδους ευδαιμονία είναι να ανακαλύπτει κανείς, μελετώντας την ιστορία, πως κάθε εποχή, κάθε γενιά ανθρώπινου βίου, φεύγει από το ιστορικό προσκήνιο με ένα πελώριο ερωτηματικό, ποιος είμαι, πού πηγαίνω, τι νόημα έχει το ζην, τι νόημα έχει η τραγική γνώση της συνείδησης του τέλους.

Πίσω από κάθε ανθρώπινη πράξη υπάρχει το αναπάντητο ερώτημα για τη σκοπιμότητά της, έστω κι αν φαίνεται να λύνει κάποια αδιέξοδα της στιγμής. Ατενίζοντας κανείς την πορεία του ανθρώπινου γένους, έχει να σταθμεύσει όντως σε έξοχα κατορθώματα, σε λύσεις αινιγμάτων, σε βολικές μεθόδους, σε ερμηνευτικά κλειδιά. Αλλά η ΛΥΣΗ πάντα διαφεύγει και αιώνες τώρα η ανθρωπότητα έρχεται και φεύγει με την αίσθηση ότι αποκλείεται από την αλήθεια ή μένει με την άποψη πως, ό,τι λέει ως αλήθεια, είναι άλλη μια αποκάλυψη που οδηγεί σε νέα λήθη.

Χρειάζεται συχνά να επιτρέπουμε στον εαυτό μας να ρωτάει για τα εν αρχή. Κι όσο πίσω κι αν ψάχνει στον ιστορικό χρόνο (δυστυχώς μόνον αυτόν κατέχουμε) και είμαστε καταδικασμένοι να αγνοούμε το χαμένο μέσα στη λήθη παρελθόν και του κόσμου και της γνώσης του κόσμου. Αλήθεια, τι έμαθαν για την ωμή αλήθεια περί υπάρξεως οι Αιγύπτιοι; Υψωσαν Πυραμίδες, διέπλευσαν τον Νείλο κόντρα στη ροή του, ανίχνευσαν οι ιερείς σε μυστικές εταιρείες τα ερωτήματα και απάντηση δεν πήραν. Εκτοτε οι επιστήμες και η φιλοσοφία, αλλά και οι θρησκείες το άγνωστο αναζητούν και στο άγνωστο ανάβουν τα καντήλια. Οι Αιγύπτιοι ανακάλυψαν τα υλικά, ώστε να διατηρούν τους νεκρούς μουμιοποιημένους εν αναμονή κάποιας μελλοντικής ανάστασης και με τις φρούδες ελπίδες πως ως μούμιες διατηρούν τις ανάγκες της ζωής, τρέφονται και χαίρονται τις θυσίες. Πράγματι, φρούδες ελπίδες.

Αλλοι λαοί της Ανατολής εφηύραν τη γραφή, πιστεύοντας πως η διατήρηση στον αιώνα των προσευχών, των αινιγμάτων, των σκοπών της υπάρξεως εξασφάλιζε την ύπαρξη μιας γέφυρας επιστροφής στους πρώτους αναστημένους ανθρώπους που επέστρεψαν από τη χώρα των νεκρών. Θα τους βρούμε αιώνες πριν απ’ τον Χριστό στην Περσία, την Αίγυπτο, στους Σουμέριους. Μέσα στην απελπισία της γνώσης του θανάτου ο άνθρωπος εφοδίασε τον χρόνο με την αιωνιότητα, άρα τίποτε δεν την αναιρεί, δεν τη σταματά και μέσα στη ροή του ηρακλείτειου ποταμού υπάρχει και η ελπίδα, η βεβαιότητα της πίστης ότι ο χρόνος είναι κυκλικός, όπως οι φάσεις της Σελήνης και οι ανατολές και δύσεις του ήλιου.

Ο Ελληνας Θησεύς κατέβηκε στις ρίζες των Πυραμίδων, αναζητώντας τον Μινώταυρο και, γυρίζοντας στην Ελλάδα, την μπόλιασε με την αρρώστια της αναζήτησης της αθανασίας. Ο Ηρακλής παλεύει με θηρία, με φυσικά φαινόμενα, κατεβαίνει στον Αδη, εγκαινιάζοντας στην Ελλάδα την περιπέτεια θήρας του αγνώστου. Και οι Δελφοί αυτό το άγνωστο λιβανίζουν και με αυτό το άγνωστο συνυπάρχουν, αναζητώντας το. Ο Αλέξανδρος αυτό το άγνωστο κυνηγάει στους δρόμους της Ανατολής, μυείται στα μυστικά των αιγυπτίων ιερέων και των Ινδών.

Οι μαγικές τελετές, οι μυστικές εταιρείες, οι δαιμονισμένοι προφήτες ανοίγουν δρόμους που συναντούν εν τέλει αδιέξοδο. Και έρχεται ο ελληνικός ορθολογισμός και κάνει τους θεούς ποιητικά υποκείμενα και φιγούρες του θεατρικού πανθέου. Ο Ηρακλής κατεβαίνει στον Αδη και φέρνει στη γη τους νεκρούς, ο Οιδίπους βλέπει, όταν τυφλώνεται, η Κασσάνδρα βλέπει τα μέλλοντα, η Μήδεια αναλαμβάνεται στους ουρανούς και, βέβαια, ο Οδυσσέας, αφού γνωρίσει κάθε κρυφή, μυστική, αθώρητη γωνιά του κόσμου και αφού φτάσει να συνομιλήσει με τους νεκρούς, γυρίζει, αφού «οίδε (γνώρισε) πολλά».

Ο έλληνας άνθρωπος, αφού η Ιστορία τον βρήκε στην κορυφή των κυμάτων, αναζήτησε την αλήθεια στην Ιστορία και την ανάλυση των συμβάντων του βίου. «Εσχε την μάθησιν της ιστορίης», όπως τη μελέτησε ο Θουκυδίδης. Και μας πλούτισε με τη φιλοσοφική ερώτηση, το «τι εστί;», αφήνοντας τους θεούς στη μακαριότητά τους. Και ξεκίνησαν οι αιώνες της αναζήτησης αυτού του «τι εστί;» της απορίας. Από τον Αρχιμήδη ως τον Σωκράτη, από τον Κάντιο ως τον Αϊνστάιν κι ως τις μέρες μας σε μια σειρά φυσικούς, μαθηματικούς, αστρονόμους και ψυχιάτρους, αλλά και ποιητές, η αναζήτηση της αιτίας και των φυσικών φαινομένων και της ζωής και των νόμων του πνεύματος είναι κίνητρο για γνώση και άγνωστο τέρμα της αναγκαιότητας της ύπαρξής τους.

Από τη στιγμή που δεν βρίσκει απάντηση η καθημερινή απορία, τι είναι ο θάνατος και γιατί υπάρχει ο θάνατος, η επιστήμη, η τέχνη και η φιλοσοφία θα έρχονται σε αντιπαράθεση για τις θρησκείες του καιρού μας, όλες ανεξαιρέτως, που θύουν και απολύουν σε κάποιον θεό που σιωπά ή ρητορεύει πως αυτός είναι η Αλήθεια και η Ζωή, την ώρα που εγγυάται και ευλογεί ως αναγκαία συνθήκη τον θάνατο. Και το δόλωμα στο αγκίστρι είναι η μετά θάνατον ζωή. Ο,τι κάνει τον βίο, βιώσιμο.

Το Μαντείο των Δελφών ούτε έλεγε, ούτε έκρυβε, αλλά σήμαινε. Και, αλίμονο, οι σημασίες είναι και πολλές και ασαφείς και, συχνά, παγίδες.