Ο Γκάσπαρ Μίκλος Ταμάς απέναντι στη μετακομμουνιστική δυστοπία

Ο φιλόσοφος Γκάσπαρ Μίκλος Τάμας, που πέθανε στις 15 Ιανουαρίου 2023, ήταν από τους πιο γνωστούς μαρξιστές διανοούμενους στη «μετακομμουνιστική» Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Ομως, δεν ήταν κάποιος που απλώς παρέμεινε μαρξιστής ακόμη και όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Αντιθέτως, όπως επαναλάμβανε συχνά στις διαλέξεις και συνεντεύξεις του, στράφηκε προς τον μαρξισμό στις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με την πραγματικότητα του μετακομμουνιστικού κόσμου.

Προηγουμένως ο Τάμας ήταν πολύ κοντά στον ιδεότυπο του αντιφρονούντος στην Ανατολική Ευρώπη. Ούγγρος της Τρανσυλβανίας μεγάλωσε σε μια οικογένεια μελών του ρουμανικού κομμουνιστικού κόμματος, που όμως κάποια στιγμή έπεσαν σε δυσμένεια, οπότε έζησε και όλο τον φόβο για το πότε θα έρθουν τα «μαύρα αυτοκίνητα» έξω και από το δικό τους σπίτι. Αντιμέτωπος με αυτό το κλίμα επέλεξε να πάει στη γειτονική Ουγγαρία, όπου θα συναντηθεί με τα δίκτυα των αντιφρονούντων και θα περάσει αρκετά δύσκολα χρόνια μέχρι το ξεκίνημα της διαδικασίας κατάρρευσης του ουγγρικού «σοσιαλισμού». Θα είναι ενεργός στις διαδηλώσεις και τις κινητοποιήσεις της περιόδου 1988-1989 και λίγο μετά θα εκλεγεί βουλευτής (1990-1994) στο ουγγρικό Κοινοβούλιο δουλεύοντας ενεργά μέσα σε ένα από τα φιλελεύθερα κόμματα που τότε δημιουργήθηκαν. Οπως έχει παραδεχτεί, τόσο αυτός όσο και άλλοι διανοούμενοι του ίδιου κλίματος στην Ανατολική Ευρώπη, παρότι είχαν επίγνωση των προβλημάτων του δυτικού καπιταλισμού, θεωρούσαν ότι ακόμη και με κόστος έπρεπε να υπάρξει εισαγωγή θεσμών φιλελεύθερης δημοκρατίας και οικονομίας της αγοράς ως απάντηση στα πολλαπλά προβλήματα του προηγούμενου καθεστώτος.

«Ελευθερία των μη ελεύθερων»

Ομως, σύντομα ο Τάμας απογοητεύτηκε βαθιά από τον τρόπο που εξελίσσονταν τα πράγματα. Οπως έχει γράψει χαρακτηριστικά, μια εκδοχή καπιταλισμού χωρίς αστική τάξη, αντικαταστάθηκε από μια άλλη εκδοχή καπιταλισμού επίσης χωρίς αστική τάξη, την ώρα που η «απελευθέρωση» σήμαινε τη μετάβαση από την πλήρη απουσία ελευθερίας στην «ελευθερία των μη ελεύθερων». Αντιμέτωπος με αυτή την πραγματικότητα ο Τάμας επέλεξε να πάρει έναν δρόμο διαφορετικό από αυτόν π.χ. του Βάκλαβ Χάβελ, καθώς επέστρεψε στη μαρξιστική παράδοση. Μια ελευθεριακή και αντιαυταρχική εκδοχή της, αλλά όχι λιγότερο μαρξιστική. Αυτό φαίνεται στην αποτίμηση που έκανε για τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» όπου εντόπιζε όλα τα προβλήματα ενός συστήματος κρατικού καπιταλισμού, συμπεριλαμβανομένου του αυταρχισμού, μην παραλείποντας, όμως, να υπογραμμίσει και τον τρόπο που προσέδωσε ηθική ανωτερότητα στη χειρωνακτική εργασία.

Ο Τάμας δεν παρέλειπε να υπογραμμίζει διαρκώς πόσο προβληματική ήταν η κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στις μετακομμουνιστικές χώρες, καθώς το αίσθημα απελευθέρωσης του 1989 έδωσε τη θέση του στις ιδιωτικοποιήσεις και τη διάλυση του «σοσιαλιστικού» κράτους πρόνοιας μαζί με την ευθυγράμμιση των πρώην κομμουνιστικών κομμάτων με τη νεοφιλελεύθερη ατζέντα και την ανάδυση σε χώρες όπως η Ουγγαρία μιας σκληρής εκδοχής εθνικισμού, συνδυασμένου με εχθρότητα απέναντι στα πολιτικά δικαιώματα και την άρνηση του πλουραλισμού και της ανεκτικότητας. Αυτό οδήγησε σε μια συνθήκη κοινωνικής αποδιάρθρωσης όπου αντί για ιδεολογίες με έμφαση στο κοινό καλό κυριαρχούσαν η προκατάληψη, η υποψία, το μίσος για τους άλλους και για τον εαυτό τους. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ακόμη και εκεί που μπορεί να υπήρχε μια αντίδραση στον νεοφιλελευθερισμό και την παγκοσμιοποίηση αυτή γρήγορα να συνδυάζεται με κάθε λογής εθνικιστικές, ρατσιστικές, αντισημιτικές και συνωμοσιολογικές αναφορές.

Ο μετα-φασισμός

Γι’ αυτό ήδη από το 2000 χρησιμοποιούσε την έννοια του μετα-φασισμού για να περιγράψει το κύμα ακροδεξιών ρευμάτων που διεκδικούσαν την εξουσία, πρώτα και κύρια στην ίδια την Ουγγαρία, με βασικά χαρακτηριστικά την εχθρότητα στα καθολικά πολιτικά δικαιώματα και την επιστροφή ιδιαίτερα σκληρών εκδοχών ρατσισμού. Ο Τάμας αναγνωρίζει ότι δεν είναι τόσο ένα κίνημα, ούτε έχει ανάγκη από ιδιαίτερες φασιστικές οργανώσεις και τάγματα εφόδου, όμως μοιράζεται με τον κλασικό φασισμό την ίδια εχθρότητα απέναντι στον «άλλο», την ίδια επιθετικότητα απέναντι στα πιο αδύναμα τμήματα των υποτελών τάξεων και την ίδια διάθεση αναστολής των θεμελιωδών δικαιωμάτων, την ώρα που επιτείνει την αποπολιτικοποίηση του έθνους, αφού χάνει τον χαρακτήρα της δημοκρατικής πολιτικής κοινότητας και κατατείνει σε μια εξιδανίκευση της εθνότητας που οδηγεί σε πλήθος μορφών αποκλεισμού.

Μια οδυνηρή αποτίμηση

Αυτά εξηγούν το ιδιαίτερο κύρος που είχε ο Τάμας ως μια διαρκώς σκεπτόμενη και ενεργή κριτική συνείδηση στην Ανατολική Ευρώπη. Γιατί παρότι πρωταγωνιστής σε αυτό που κατά καιρούς παρουσιάστηκε ως «δημοκρατική επανάσταση», ήταν ταυτόχρονα και αυτός που αφιέρωσε μεγάλο μέρος των διανοητικών δυνάμεών του στην προσπάθεια να αναλύσει το πόσο αντιφατική, αλλοτριωτική και τελικά μακρινή από μια αυθεντική χειραφετητική μετάβαση ήταν η συνθήκη που διαμορφώθηκε στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, με το παράδειγμα της Ουγγαρίας υπό τον Βίκτορ Ορμπαν να ξεχωρίζει. Μια αποτίμηση οδυνηρή αλλά και αναγκαία που υπογραμμίζει πόσο απέχουν από την πραγματικότητα οι συνήθως θριαμβευτικές αποτιμήσεις που συνδέονται με το «1989».

Το διαρκές αίτημα του διεθνισμού

Απέναντι στη βάναυση πραγματικότητα του εθνικισμού και του ρατσισμού ο Τάμας υπογράμμιζε πως υπάρχει ένα διεθνιστικό και αντιρατσιστικό νήμα που ξεκινά με τους ιδρυτές της Κομμουνιστικής Διεθνούς και ρεύματα όπως οι αυστρομαρξιστές ή οι παραλλαγές αριστερού κομμουνισμού. Ενα νήμα που το έβλεπε να αναδύεται ξανά στον τρόπο που μια νέα γενιά αριστερών στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης διεκδικεί τη συνεργασία ανάμεσα στις εστίες αντίστασης σε διαφορετικά κράτη.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΝΕΑ