Στέφανος Σαράφης: Βγήκαμε στα βουνά για να αντικαταστήσουμε τον Μανιαδάκη;

Στο «Βήμα της Κυριακής» που είχε κυκλοφορήσει στις 22 Φεβρουαρίου 1981, στο ίδιο φύλλο όπου είχε περιληφθεί το αξιολογότατο άρθρο για τον Αλέξανδρο Σβώλο που αναδημοσιεύσαμε σήμερα, είχαν φιλοξενηθεί τα πολύ ενδιαφέροντα αποσπάσματα που θα διαβάσετε παρακάτω.

Αυτά προέρχονται από ένα βιβλίο-ντοκουμέντο για τη σύγχρονη ιστορία μας, την αγγλική έκδοση του γνωστού συγγραφικού έργου του στρατηγού Στέφανου Σαράφη «Ο ΕΛΑΣ» (έτος κυκλοφορίας 1946). Στην αγγλική έκδοση, που κυκλοφόρησε στις αρχές της δεκαετίας του ’80 με τον ίδιον ακριβώς τίτλο (ELAS – Greek Resistance Army), είχε περιληφθεί ένα εκτενές βιογραφικό κείμενο για τον Σαράφη, που είχε συγγράψει η χήρα του στρατηγού, Μάριον Πάσκοου – Σαράφη (Marion Pascoe).

Στο κείμενο της Μάριον Σαράφη (1913-1999) περιλαμβάνονται ιστορικές πληροφορίες για όσα συνέβησαν στη χώρα μας σε κρίσιμες χρονικές περιόδους, στις οποίες ο Στέφανος Σαράφης (1890-1957) χάραξε την προσωπική του πορεία ως στρατιωτικός και ως πολιτικός, ως μαχητής και ως ιδεολόγος.

Ιδού τα αποσπάσματα:

Στην περιγραφή των συνθηκών δράσης του Στρατηγού στη διάρκεια της Κατοχής και της Αντίστασης, η γυναίκα του Μάριον ασχολείται και με τη βαριά κληρονομιά που είχε αφήσει στον τόπο η στυγνή δικτατορία του Μεταξά και τα βασανιστήρια του Μανιαδάκη. Το θέμα αυτό –κατά την κρίση της– παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κατανόηση της συμπεριφοράς πολλών συναγωνιστών του Στρατηγού στα βουνά και τον τρόπο αντιμετωπίσεώς τους. Γράφει λοιπόν η Μάριον Σαράφη, απηχώντας προφανέστατα απόψεις του συζύγου της:

Τα βασανιστήρια δεν απέβλεπαν στην εξασφάλιση πληροφοριών, όσο στον εξαναγκασμό να αποκηρύχνουν (οι βασανιζόμενοι) τις πεποιθήσεις τους. Τα θύματα υποχρεώνονταν να υπογράφουν τις περιώνυμες «δηλώσεις μετανοίας», κι αυτό δεν ήταν αρκετό. Τα μέλη του ΚΚΕ αιφνιδιάστηκαν και πολλοί υπόγραψαν. Το ΚΚΕ επέτεινε τη συμφορά με τη στάση που κράτησε απέναντί τους. Αντί να αναγνωρίσει πως καθένας έχει τα δικά του προσωπικά προβλήματα και το δικό του όριο αντοχής, τον διάγραφε και τον κατάγγελλε, εμπλουτίζοντας το λεξιλόγιο μ’ ένα καινούργιο υβριστικό επίθετο – του δηλωσία.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.2.1981, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μια τέτοια αποκήρυξη από κόμμα είχε διαφορετικές επιπτώσεις σε διάφορους χαρακτήρες. Οι ασθενέστεροι γίνονταν πιο ευάλωτοι από τις παραπέρα πιέσεις της Ασφάλειας, αποδείχνοντας τη μετάνοιά τους με συνεργασία μαζί τους. Οι ισχυρότεροι όμως στον χαρακτήρα αυτοαπομονώνονταν, κλείνονταν μέσα στον εαυτό τους, φουντώνοντας τη δίψα τους για εκδίκηση. Ένοιωθαν πως μόνο έτσι θα μπορούσαν να «πατσίσουν» ξεπλένοντας κάπως την ατίμωσή τους.

Η στάση τους απέναντι στο ΚΚΕ –και του ΚΚΕ απέναντί τους– ήταν επαμφοτερίζουσα, παρατηρεί η βιογράφος.

Από τη μια ήταν ελεύθεροι και δεν είχαν ανάγκη να περιμένουν οδηγίες. Από την άλλη, οι περισσότεροί τους έλπιζαν –όπως ασφαλώς συνέβαινε και με τον Άρη Βελουχιώτη– πως η ένοπλη αντίστασή τους όχι μόνο θα απόδειχνε το θάρρος τους, αλλά και θα τους αποκαθιστούσε μέσα στις τάξεις του κόμματος. Το ίδιο το ΚΚΕ είχε αρχικά αμφιβολίες για την σκοπιμότητα της αντίστασης με αντάρτικο, αφού όλη η θεωρία του και η πρακτική του πείρα προερχόταν συμπυκνωμένη από τους εργατικούς αγώνες των προλετάριων στις πόλεις. Αλλά και αν γινόταν αντάρτικο, θα μπορούσαν αυτοί οι «δηλωσίες» να είναι οι ηγέτες που πρέπει; 

Ο ίδιος ο Στρατηγός, όπως αφηγείται τώρα η γυναίκα του Μάριον, της είχε μιλήσει για περιπτώσεις εξτρεμιστικών ενεργειών μαχητών του ΕΛΑΣ, που έφταναν ως τα στρατοδικεία του, οι αποφάσεις των οποίων, οι σοβαρότερες απ’ αυτές, υποβάλλονταν για επικύρωση στον ίδιο τον Σαράφη.

Σε κάθε μια απ’ αυτές τις περιπτώσεις, χωρίς εξαίρεση, ο Στρατηγός έβρισκε στο φάκελλο του καταδικασμένου κι αναφορά σε δήλωση μετανοίας, που είχε κάνει στη Μεταξική περίοδο. Δεν ήξερα πραγματικά τι να κάνω, της έλεγε. Δεν ήξερα πώς να κρίνω αυτούς τους ανθρώπους: ήταν πρόδηλο πως είχαν υποστεί ψυχολογική βλάβη. Γι’ αυτό και είχε την τάση να μετατρέπει τις ποινές, πάντα εξαιρετικά ευαίσθητος στο γεγονός ότι ο ίδιος δεν είχε υποστεί ποτέ του βασανιστήρια. Τα δύο κακά ποτέ δεν κάνουν ένα καλό, αλλά η βία στα σίγουρα γεννάει τη βία. 

Φτάνοντας στο θέμα των σχέσεων Άρη Βελουχιώτη και Σαράφη, η Μάριον ομολογεί πως δυσκολεύεται να γράψει γι’ αυτόν. Όχι μόνο γιατί ποτέ της δεν τον γνώρισε, αν και σαφώς επρόκειτο για χαρακτήρα περίπλοκο, γράφει η ίδια, αλλά γιατί και στον βρετανικό τύπο είχαν γραφεί πολλά εναντίον του. Πολλά έχουν γραφεί γι’ αυτόν, ιδιαίτερα τελευταία. Και η Μάριον προσθέτει ορισμένα περιστατικά, που έχει άμεση αντίληψη από τον ίδιο το σύζυγό της – το Στρατηγό.

Τον Δεκέμβριο του 1947 τού είχα στείλει μερικά αποκόμματα εφημερίδων σχετικά με τον Άρη, στα οποία και μου απάντησε: διάβασα τα δύο κείμενα. Ο Άρης δεν ήταν με κανένα τρόπο σαδιστής. Από φύση του ήταν καλός κι ευγενικός, αλλά η φυλάκιση, η εξορία και τα βασανιστήρια τού είχαν μαυρίσει τόσο την ψυχή, που να ξέρει τι κάνει. Κι ασφαλώς όσο ήταν μαζί μου δεν αντιλήφθηκα ενδείξεις σαδισμού. Είχε μάλιστα προταθεί για παρασημοφόρηση από τους Βρετανούς για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, όπου το μεγαλύτερο τμήμα των δυνάμεων ήταν οι υπό τη διοίκησή του ΕΛΑΣίτες. Όταν όμως ο Άρης έβλεπε τι απεργάζονταν Βρετανοί αξιωματικοί εναντίον του ΕΛΑΣ, δεν μπορούσε να συγκρατηθεί και να ενεργήσει διπλωματικά.

Ο Άρης […] κακομεταχειρίσθηκε τον Θέμη (τον Έλληνα ανθυπολοχαγό Μαρίνο) γιατί ενεργούσε κατά του ΕΛΑΣ και προς όφελος του Ζέρβα. Πέρασε ακόμη χειροπέδες στο λοχαγό Γουώρεν γιατί τον είχε προσβάλει και αποπειράθηκε να τον πυροβολήσει (τον Άρη), γιατί είχε συλλάβει ένα από τα πρωτοπαλλήκαρα του Ζέρβα, που δρούσε κατά του ΕΛΑΣ στην περιοχή του Γουώρεν.

Όλα αυτά συνέβαιναν όποτε ήταν μόνος του, και κατόπι έπρεπε να επεμβαίνω για να τα μαλακώνω. Αλλά κι αν ακόμη το παράκανε σ’ ορισμένες περιπτώσεις, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τη δουλειά του για το ξεκίνημα του αντάρτικου και τη γενική του συμβολή στον απελευθερωτικό αγώνα. Ήταν γεωπόνος, απόφοιτος γεωπονικής σχολής, γενναίος, καλός πολεμιστής και κάτοχος της ανταρτοπολεμικής τέχνης και αφοσιωμένος στην υπόθεση του λαού.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.2.1981, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το 1955 πάλι, αφηγείται η Μάριον Σαράφη, ετοιμάζοντας το πρώτο κεφάλαιο του τρίτου τόμου των απομνημονευμάτων του, ο Σαράφης έγραφε:

Κάναμε μαζί κάπου δύο χρόνια, παρά ωρισμένα ελαττώματα στον χαρακτήρα του και κάποιον εξτρεμισμό από ένα αίσθημα κατωτερότητας για τη δήλωση μετανοίας που είχε υπογράψει κατά τη δικτατορία του Μεταξά. Συνεργασθήκαμε πολύ καλά και μπόρεσα πολλές φορές με την επιμονή μου και οδηγώντας τον στον σωστό δρόμο να αποτρέπω συμφορές. Κι ένα επεισόδιο μού δίδαξε πάρα πολλά.

Και αφηγείται ο Στρατηγός πως στις 6 του Νοέμβρη του 1943, την ώρα που ετοίμαζε κάτι διαταγές για επιχειρήσεις, άκουσε στο προαύλιο του σπιτιού όπου στεγαζόταν το Αρχηγείο ένα-δυο πυροβολισμούς. Αργότερα μάθαινε από τον Άρη πως είχε πυροβολήσει ο ίδιος για να γυρίσει πίσω κάποιο βοσκό, που δεν υπάκουσε στην προσταγή του να τον πλησιάσει, και τον έδειρε ακόμη, γιατί δεν ήθελε να του πουλήσει κάτι πρόβατα που είχε για πούλημα. Όταν ο Στρατηγός τού είπε πως δεν ταιριάζει σ’ ένα Καπετάνιο Γενικού Αρχηγείου να δέρνει ανθρώπους, ο Άρης θυμωμένος τού απάντησε:

«Ο Μανιαδάκης ποτέ δεν χαριζόταν».

Κι ο Σαράφης τού είπε:

«Κι επειδή ο Μανιαδάκης σού φέρθηκε έτσι, αυτό σημαίνει πως και συ πρέπει να φέρεσαι έτσι; Γι’ αυτό βγήκαμε στα βουνά; Για να αντικαταστήσουμε τον Μανιαδάκη; Αν είναι έτσι, τότε κάναμε κάποιο λάθος και καλύτερα να μέναμε σπίτια μας». 

Ο Άρης ηρέμησε κι έπειτα από λίγο είπε του Σαράφη:

«Έχετε δίκιο, αλλά δεν ξέρετε πόσο μου κόστισαν εκείνα τα βασανιστήρια του Μανιαδάκη».

Και το σχόλιο του Σαράφη προς εμένα –τη Μάριον– ήταν:

«Τι μπορούσα να του πω; Ένοιωσα ταπεινωμένος!»