Θόδωρος Αγγελόπουλος: Μακροσκελείς διάλογοι μέσα από τη σιωπή

Ο ποιητής του συννεφιασμένου παραδείσου, ο σκηνοθέτης που κατάφερε να χωρέσει στην απόλυτη κινηματογραφική σιωπή ό,τι δεν μπορεί να χωρέσει σε μακροσκελείς διαλόγους, ο φιλόσοφος που αναζήτησε την αλήθεια μέσα από τη φύση και το υπαρξιακό υπόβαθρο των ανθρώπων- ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο σκηνοθέτης με αριστοκρατικό ύφος που διέπρεψε στις ιστορικές και πολιτικές αλληγορίες

Ο Έλληνας σκηνοθέτης Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο οποίος πέθανε στις 24 Ιανουαρίου του 2012, σε ηλικία 76 ετών σε τροχαίο ατύχημα, ήταν ένας επικός ποιητής του κινηματογράφου, δημιουργώντας αλληγορίες για την ελληνική ιστορία και την πολιτική του 20ού αιώνα. Επαναπροσδιόρισε το αργό πλάνο, το μακρινό πλάνο και τα πλάνα παρακολούθησης, στα οποία ήταν δεξιοτέχνης. Το αρχοντικό, αριστοκρατικό του ύφος και οι νωχελικά εκτυλισσόμενες αφηγήσεις του απαιτούν κάποια (τελικά ανταποδοτική) προσπάθεια από τον θεατή.

«Το πλάνο ακολουθίας προσφέρει, όσον αφορά εμένα, πολύ μεγαλύτερη ελευθερία» εξηγεί ο Αγγελόπουλος. «Αρνούμενος να κόψω στη μέση, καλώ τον θεατή να αναλύσει καλύτερα την εικόνα που του δείχνω και να εστιάσει, ξανά και ξανά, στα στοιχεία που θεωρεί ότι είναι τα πιο σημαντικά σε αυτήν».

Από τη νομική στην 7^η τέχνη

Ο Αγγελόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα, όπου σπούδασε νομικά. Μετά τη στρατιωτική του θητεία, πήγε στο Παρίσι για να σπουδάσει στη Σορβόννη, αλλά σύντομα εγκατέλειψε τις σπουδές του για να σπουδάσει στη σχολή κινηματογράφου IDHEC (σήμερα γνωστή ως La Fémis).

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, εργάστηκε ως κριτικός κινηματογράφου στην αριστερή εφημερίδα Δημοκρατική Αλλαγή, η οποία έκλεισε από τη στρατιωτική χούντα που ανέλαβε την εξουσία το 1967. Το επταετές καθεστώς των συνταγματαρχών χαράχτηκε στη συνείδησή του και παρέμεινε θέμα – φανερά ή υπόγεια – σε όλο το έργο του.

Το ελλειπτικό του ύφος γεννήθηκε εν μέρει από την περιοριστική ατμόσφαιρα της εποχής κατά την οποία κατάφερε να γυρίσει την πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία, την Ανασυγκρότηση (1970).

Γυρισμένη σε λιτό, υψηλής αντίθεσης ασπρόμαυρο, αφορούσε έναν Έλληνα μετανάστη εργάτη που επιστρέφει από τη Γερμανία και δολοφονείται από τη γυναίκα του και τον εραστή της. Ήταν αμέσως σαφές ότι ο σκηνοθέτης δεν ενδιαφερόταν τόσο για την ιστορία του εγκλήματος όσο για τις ιδεολογικές, ατομικές και συλλογικές προεκτάσεις της έρευνας για τη δολοφονία.

Ταινίες σαν στοχασμοί

Στη συνέχεια, ο Αγγελόπουλος εμφανίστηκε στη διεθνή σκηνή με το εντυπωσιακό ιστορικό τρίπτυχο Μέρες του ’36 (1972), Οι ταξιδιώτες παίκτες (1975) και Οι κυνηγοί (1977), τις πιο φιλόδοξες ελληνικές ταινίες μέχρι σήμερα.

Γυρισμένες από τον Γιώργο Αρβανίτη, τον κινηματογραφιστή σχεδόν όλων των ταινιών του Αγγελόπουλου, είναι μεγάλες, στοχαστικές μελέτες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

Η ταινία Μέρες του ’36, βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα, αφηγείται την ιστορία ενός άνδρα που συλλαμβάνεται για τη δολοφονία ενός συνδικαλιστή. Διαμαρτυρόμενος για την αθωότητά του, κρατάει όμηρο στο κελί του έναν πολιτικό, απειλώντας να σκοτώσει τον άνθρωπο, αλλά και τον εαυτό του, αν δεν αφεθεί ελεύθερος.

Η ταινία υπονόμευσε διακριτικά το στρατιωτικό καθεστώς με την απεικόνιση της επίσημης ανικανότητας. Δεδομένων των φυσικών περιορισμών και του γεγονότος ότι ο κρατούμενος παραμένει εκτός οπτικού πεδίου για μεγάλο μέρος του χρόνου, το υψηλό επίπεδο έντασης αποτελεί πραγματικό επίτευγμα.

Στο έργο ο Θίασος, που διαδραματίζεται το 1952, ένας θίασος ηθοποιών ανακαλεί την ελληνική πολιτική ιστορία και τις προσωπικές τους ιστορίες από την τελευταία φορά που επισκέφθηκαν τη χώρα, το 1939.

Η ταινία, διάρκειας σχεδόν τεσσάρων ωρών, αποτελείται από μόλις 131 πλάνα, επιτρέποντας στο κοινό να εκτιμήσει ορθολογικά την κατάσταση.

Οι Κυνηγοί ακολουθούν την ομώνυμη ομάδα σε μια χιονισμένη βουνοπλαγιά στη βόρεια Ελλάδα, καθώς συναντούν το πτώμα ενός Έλληνα αντάρτη που σκοτώθηκε το 1949. Στην ανάκριση που ακολουθεί, κάθε μέλος της ομάδας, καθώς και διάφοροι αγρότες και εργάτες, μιλούν για την εμπειρία τους από τον εμφύλιο πόλεμο και τα χρόνια που ακολούθησαν.

Γυρισμένη σε παστέλ αποχρώσεις, η ταινία ξετυλίγει σιγά σιγά τα διάφορα νήματα αυτής της ανάκρισης της δεξιάς, χρησιμοποιώντας το όνειρο, τη μνήμη και τη φαντασία, και το ισχυρό σύμβολο του πτώματος ως σιωπηλού κατήγορου.

Και φτάνουμε στην «τριλογία της σιωπής»

Στο Ταξίδι στα Κύθηρα (1984), το πρώτο από αυτό που ο Αγγελόπουλος αποκάλεσε «τριλογία της σιωπής», ένας ηλικιωμένος άνδρας που πολέμησε με τους κομμουνιστές κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου επιστρέφει στην Ελλάδα μετά από 30 και πλέον χρόνια εξορίας στη Σοβιετική Ένωση.

Προσπαθεί να συμφιλιωθεί με την πατρίδα του, τη γυναίκα και την οικογένειά του, τους οποίους γνωρίζει ελάχιστα.

Τη σκηνή, όπου δύο αξιόλογοι ηθοποιοί, ο Μάνος Κατράκης και ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, λίγο πριν το κύκνειο άσμα τους, υποδύονται δύο ηλικιωμένους πολιτικούς αντιπάλους του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, οι οποίοι συναντιούνται πολλά χρόνια μετά σε ένα δρόμο του χωριού τους και ακολουθεί ο παρακάτω εκπληκτικός μονόλογος του δεύτερου:

«Μας ανάγκασαν να πολεμήσουμε ο ένας τον άλλον. Καταστρέψαμε τους εαυτούς μας. Εσύ από τη μια πλευρά, εγώ από την απέναντι πλευρά. Χάσαμε και οι δύο. Ο άνθρωπος με τον άνθρωπο, ο λύκος με τον λύκο. Τίποτα δεν έχει μείνει εδώ».

Μέσα από 6 φράσεις σεναριακής λιτότητας, ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος μαζί με τον Θανάση Βαλτινό και τον Τονίνο Γκουέρα κατάφεραν να δημιουργήσουν μια σκηνή-ορόσημο του ελληνικού κινηματογράφου και να αποτυπώσουν τη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, με αποτέλεσμα ένα μήνυμα εθνικής ενότητας που έπρεπε να επιτευχθεί πάση θυσία ακόμα και τόσα χρόνια μετά.

Η δεύτερη ταινία, Ο Μελισσοκόμος (1986), ήταν η πρώτη από τις ταινίες του Αγγελόπουλου που χρησιμοποίησε γνωστούς ηθοποιούς, στην προκειμένη περίπτωση τον Μαρτσέλο Μαστρογιάννη, στο ρόλο ενός σκυθρωπού, συνταξιούχου δασκάλου, ο οποίος ξεκινάει ένα ταξίδι γύρω από τις τοποθεσίες των μελισσών της Ελλάδας, παίρνοντας στο δρόμο του μια αινιγματική νεαρή γυναίκα με ωτοστόπ.

Αυτή η συναρπαστική ταινία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μεταφυσικό road movie, όπως και το Τοπίο στην ομίχλη (1988), η τρίτη ταινία της σειράς και η πρώτη ταινία του με παιδιά. Εδώ, ένα 14χρονο κορίτσι και ο μικρός της αδελφός ξεκινούν ένα ταξίδι για να βρουν τον πατέρα τους, τον οποίο πιστεύουν ότι βρίσκεται στη Γερμανία. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια υπαρξιακή οδύσσεια, ένα ταξίδι προς το ανέφικτο.

Η τριλογία αυτή έφερε τον κινηματογράφο του Αγγελόπουλου πολύ κοντά σε αυτόν μεγάλων σκηνοθετών της εποχής, όπως ο Αντρέι Ταρκόφσκι και ο Πιερ Πάολο Παζολίνι.

Δείτε το βίντεο

«Είχα προετοιμάσει μια ομιλία για τον Χρυσό Φοίνικα. Τώρα την έχω ξεχάσει»

Ο Χάρβεϊ Καϊτέλ πρωταγωνίστησε στην ταινία Το βλέμμα του Οδυσσέα (1995) ως ένας άλλος χαρακτήρας που επιστρέφει στην Ελλάδα από την εξορία. Είναι ένας κινηματογραφιστής, που επιστρέφει από τις ΗΠΑ, αναζητώντας κάποιες χαμένες μπομπίνες ταινιών που γύρισαν δύο διάσημοι Έλληνες κινηματογραφιστές κατά την εποχή του βωβού κινηματογράφου.

Η ταινία κέρδισε το μεγάλο βραβείο της κριτικής επιτροπής στις Κάννες. Ο Αγγελόπουλος εξέφρασε στη συνέχεια την απογοήτευσή του που δεν κέρδισε την υψηλότερη διάκριση, λέγοντας στο κοινό: «Είχα προετοιμάσει μια ομιλία για τον Χρυσό Φοίνικα. Τώρα την έχω ξεχάσει».

Οι Κάννες επανορθώνουν τρία χρόνια αργότερα, όταν η ταινία Μια αιωνιότητα και μια μέρα (1998) κερδίζει το κορυφαίο βραβείο του φεστιβάλ. Η ταινία είναι ένας φιλοσοφικός διαλογισμός για έναν ετοιμοθάνατο συγγραφέα, τον οποίο υποδύεται ο Μπρούνο Γκαντς, και τις σκέψεις του για την οικογένεια, την τέχνη και τη θνητότητα. Ο Αγγελόπουλος εκτελεί έξοχα τη μετάβαση ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν, γλιστρώντας εύκολα ανάμεσα στην αβέβαιη πραγματικότητα και τη νοσταλγία.

Βαθύτερα συναισθήματα γύρω από τη ζωή και τον θάνατο

Το Λιβάδι που Δακρύζει (2004) ήταν το πρώτο από τα έργα που ο Αγγελόπουλος σχεδίαζε ως τριλογία. Η μυθοποιητική διάσταση της ταινίας -μια μαγική συγχώνευση χρωμάτων, ήχων, μουσικής και εικόνων που εκφράζει τα βαθύτερα συναισθήματα γύρω από τη ζωή και τον θάνατο- συνδέεται, ως συνήθως, με ένα ισχυρό πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Η ταινία καλύπτει 30 χρόνια ελληνικής ιστορίας, από την έξοδο της ελληνικής αποικίας στην Οδησσό υπό την απειλή του Κόκκινου Στρατού το 1919 έως το τέλος του εμφυλίου πολέμου το 1949.

Η Σκόνη του χρόνου (2008), στην οποία παίζει ο Γουίλεμ Νταφόε μεταξύ άλλων, κάλυψε το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, επιχειρώντας για πρώτη φορά εκτός Ελλάδας. Η ελληνογερμανική-ιταλορωσική συμπαραγωγή, κυρίως στην αγγλική γλώσσα, είχε όλα τα φόντα μιας ευρωπουτίγκας, αν και φτιαγμένης από αριστοτέχνη σεφ. Η Σκόνη του Χρόνου είναι ένα δράμα του fin-de-siècle, μια κραυγή πόνου που προέρχεται από τις πληγές που προκλήθηκαν κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα.

Η τελευταία ταινία του Αγγελόπουλου, Η άλλη θάλασσα, επρόκειτο να αφορά την οικονομική κρίση της Ελλάδας. Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων στο κεντρικό λιμάνι της Αθήνας, τον Πειραιά (στη Δραπετσώνα συγκεκριμένα), συγκρούστηκε με μια μοτοσικλέτα καθώς διέσχιζε έναν δρόμο. Πέθανε αργότερα στο νοσοκομείο.

Άφησε πίσω τη σύζυγό του, Φοίβη Οικονομοπούλου, και τις τρεις κόρες τους.

*Θεόδωρος Αγγελόπουλος, σκηνοθέτης, γεννήθηκε στις 27 Απριλίου 1935- πέθανε στις 24 Ιανουαρίου 2012