Φιλελεύθερος εξισωτισμός

Εδώ και καιρό υπάρχει στις ΗΠΑ μια δικαστική και πολιτική προσπάθεια για να ανατραπούν τα μέτρα που είχαν ληφθεί στο παρελθόν και ευνοούσαν την παρουσία μαύρων φοιτητών/τριών και γενικότερα ανθρώπων από μειονότητες στα Πανεπιστήμια. Ουσιαστικά, πρόκειται για πολιτικές «θετικών μέτρων» για να ευνοηθούν οι μαθητές που προέρχονταν από λιγότερο προνομιούχες κοινωνικές κατηγορίες και μειονότητες. Οι πρακτικές αυτές εντάσσονταν σε ένα ολόκληρο πλέγμα από πολιτικές και νομικές επιλογές που ξεκίνησαν με τα πρώτα μέτρα για τη αντιστροφή των επιπτώσεων των φυλετικών διακρίσεων στη δεκαετία του 1960. Ταυτόχρονα, όμως, συνδέονταν και με μια ολόκληρη συζήτηση στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας στις ΗΠΑ αλλά και τον ευρύτερο αγγλόφωνο κόσμο, μια συζήτηση που αφορούσε τελικά το τι σημαίνει φιλελευθερισμός και σε ποιες πολιτικές πρέπει να απολήγει.

Κεντρική φιγούρα σε αυτή τη συζήτηση ήταν ο φιλόσοφος Τζον Ρωλς. Και αυτό γιατί ο Ρωλς δεν προσπάθησε μόνο να ανασυγκροτήσει ένα καντιανό επιχείρημα για τη δικαιοσύνη, συμβατό με τον ιδιαίτερο τρόπο φιλοσοφείν που συνηθίσαμε να περιγράφουμε ως αναλυτική παράδοση, αλλά και να δώσει μια έντονα εξισωτική διάσταση στο πολιτικό πρόγραμμα ενός σύγχρονου φιλελευθερισμού, διάσταση που συνέπιπτε με τις μεγάλες συζητήσεις για το κράτος πρόνοιας και τις διάφορες παραλλαγές σοσιαλδημοκρατίας. Αυτή τη συζήτηση ανασυγκροτεί η Κατρίνα Φόρεστερ στο βιβλίο της «Στη σκιά της δικαιοσύνης. Ο μεταπολεμικός φιλελευθερισμός και η ανακατασκευή της πολιτικής φιλοσοφίας», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πόλις, σε μετάφραση του Θωμά Ψήμμα.

Οι δύο μεγάλες συζητήσεις για την πολιτική ανυπακοή και τον πόλεμο

Η Φόρεστερ δεν μένει μόνο στην παρουσίαση της εξέλιξης των θέσεων του Ρωλς, αλλά και προσπαθεί να δει την ευρύτερη πολιτική και φιλοσοφική συζήτηση μέσα στην οποία διαμορφώθηκαν. Δεν περιορίζεται μόνο στον τρόπο που διαμόρφωσε ο Ρωλς τις βασικές αρχές του για τη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία, αλλά στέκεται και σε δύο μεγάλες συζητήσεις που υπήρξαν ιδιαίτερα επιδραστικές στη διαμόρφωση του σύγχρονου φιλελευθερισμού.

Η πρώτη συζήτηση αφορούσε την πολιτική ανυπακοή, μια συζήτηση που επικέντρωνε ακριβώς στη σχέση ανάμεσα σε ηθικότητα και πολιτική δράση, σηματοδοτούσαν τη στροφή της φιλοσοφικής συζήτησης προς την πολιτική. Η δεύτερη αφορούσε την ηθική του πολέμου, καθώς είναι η εποχή των μεγάλων αντιπαραθέσεων και κινημάτων για τον πόλεμο του Βιετνάμ και την ανάγκη να υποστηριχθεί η ηθική καταδίκη του, πράγμα που σήμαινε και μια σύγκρουση με τις φιλοσοφικές παραδόσεις που μπορούσαν να αξιοποιηθούν ως δικαιολόγηση του πολέμου, κυρίως τον ωφελιμισμό και τη συνεπειοκρατία, μια συζήτηση που αναμετριόταν με όλα τα ανοιχτά ερωτήματα για το πώς μπορεί να προσδιοριστεί η ηθική ευθύνη σε σχέση με τον πόλεμο.

Ανισότητα και αναδιανομή

Για την Φόρεστερ ο νέος φιλελεύθερος εξισωτισμός που κατεξοχήν συγκεφαλαιώθηκε στην «Θεωρία της Δικαιοσύνης» του Ρωλς του 1971, (στα ελληνικά κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Πόλις) εστίαζε σε αρχές δικαιοσύνης που έβρισκαν εφαρμογή σε θεσμούς, επικέντρωναν στη διανομή και «υιοθετούσε μια συνεργατική οπτική της κοινωνίας ως κοινότητας αρχών». Επιπλέον, ο τρόπος που ο Ρωλς διατύπωσε την αρχή της διαφοράς, αποτελούσε μια ιδιαίτερα ισχυρή τοποθέτηση υπέρ της δυνατότητας και αναγκαιότητα μιας πολιτικής αναδιανομής, συμβατής με τις διεκδικήσεις των ισχυρών κοινωνικών κινημάτων εκείνης της περιόδου. Υπογραμμίζει ακόμη το πώς αυτές οι συζητήσεις ιδίως στη δεκαετία του 1970 επεκτάθηκαν και σε ερωτήματα που αφορούσαν την οικονομική δικαιοσύνη και στο παγκόσμιο επίπεδο. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτές τις συζητήσεις για τον επαναπροσδιορισμό της δικαιοσύνης θα παίξει ρόλο και το ρεύμα που έμελλε να γίνει γνωστό ως «αναλυτικός μαρξισμός».

Η Φόρεστερ δεν παραβλέπει να σταθεί και στα όρια αυτής της φιλοσοφικής προσπάθειας. Όρια που αφορούσαν τόσο τους όρους συγκρότησης αυτών των επιχειρημάτων, όσο και τον τρόπο που ήδη από τη δεκαετία του 1970 υπήρξε μια συστηματική προσπάθεια φιλοσοφικής και πολιτικές αντεπίθεσης σε αυτή την εξισωτική εκδοχή φιλελευθερισμού. Το βιβλίο καταγράφει τον τρόπο που διατυπώθηκαν κριτικές απέναντι στις αξιώσεις αντικειμενικότητας, ουδετερότητας και καθολικότητας αυτής της εκδοχής φιλελευθερισμού, την ανάδυση μιας μορφής κοινοτισμού που προσπάθησε να απαντήσει στον ατομοκεντρισμό του κλασικού φιλελευθερισμού, αλλά και την ανάδυση μιας επιθετικής εκδοχής νεοφιλελευθερισμού που αντιμετώπιζε με τρόπο εχθρικό κάθε έννοια αναδιανομής, την ώρα που οι παραλλαγές του «Τρίτου Δρόμου» στη σοσιαλδημοκρατία και την ευρύτερη κεντροαριστερά, θεώρησαν ότι δεν είχε πια ιδιαίτερο νόημα να συμπεριλαμβάνεται στις πολιτικές προτεραιότητες ο περιορισμός της κοινωνικής ανισότητας. Όμως, αυτό δεν ακυρώνει την ανάγκη, ιδίως σε εποχές που ο κόσμος γίνεται πιο άνισος, να επιστρέφουμε σε φιλοσοφικές θεωρίες που όσο και εάν ήταν γεννήματα συγκεκριμένων συγκυριών δεν παύουν να έχουν το ενδιαφέρον ότι αντιμετώπισαν την ανισότητα ως πρόβλημα και όχι ως αναπόδραστη και θεμιτή «φυσική κατάσταση».

Ο Ρωλς και ο καπιταλισμός

Ο Ρωλς επέμενε ότι η αντίληψή του για τη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν ήταν συμβατή ούτε με το laissez-faire καπιταλισμό ούτε με τον κρατικό σοσιαλισμό, αλλά είτε με μια δημοκρατία ατομικών ιδιοκτητών είτε με τον δημοκρατικό σοσιαλισμό.  Παρότι ο Ρωλς αποδεχόταν τις αφετηριακές θέσεις του φιλελευθερισμού (από τα ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες έως την σημασία της ατομικής ιδιοκτησίας), εντούτοις επέμενε να είναι αντίθετος στις περισσότερες παραλλαγές του σύγχρονου καπιταλισμού.