Στρατής Τσίρκας: Ο ερωτικός μύθος, η ιστορία και η πολιτική

Δε βλέπω αλήθεια τι μπορεί να προσφέρει μια σύντομη παρουσίαση στο πολύπλευρο έργο του Στρατή Τσίρκα. Κι ούτε μπορεί κανείς να καταπιαστεί πρόχειρα με τις τρίτομες Ακυβέρνητες Πολιτείες ή έστω με την πιο πρόσφατη Χαμένη Άνοιξη και τα «Δίσεχτα Χρόνια» που δε θα ολοκληρωθούν.

Είναι ίσως πιο χρήσιμο να επισημανθούν εδώ τα χνάρια μιας πορείας –συγγραφικής μαζί και πολιτικής– που έφερε τον αιγυπτιώτη Γιάννη Χατζηανδρέα από τις όχθες του Νείλου στην Αθήνα, κι από την Αθήνα στη διεθνή αναγνώριση με τη μετάφραση της «Τριλογίας» σε τρεις γλώσσες και με το γαλλικό βραβείο του καλύτερου ξένου βιβλίου το 1971.

Και ίσως αυτή η επισήμανση των διαδοχικών σταθμών μιας κοπιαστικής πορείας να μην είναι άχρηστη για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό – για τις νεότερες κυρίως γενιές, που δε γνώρισαν τον ποιητή Στρατή Τσίρκα, που πρόσφατα μόνο γνώρισαν το διηγηματογράφο και που αγνοούν ως ένα μεγάλο βαθμό το δοκιμιογράφο και κριτικό της λογοτεχνίας.

Είναι χαρακτηριστικό πως ως το 1978 οι δύο συλλογές διηγημάτων του Τσίρκα, που τυπώθηκαν στην Αθήνα το 1957 και το 1966, βρίσκονταν πάντα στην πρώτη τους έκδοση. Και μόνο το 1977 και το 1978 (ύστερα δηλαδή από τη δημοσίευση της Χαμένης Άνοιξης) γνώρισαν επιτυχία και διαδοχικές επανεκδόσεις η μεγάλη νουβέλα Νουρεντίν Μπόμπα και ο τόμος που συγκεντρώνει τα διηγήματα του Τσίρκα.

Τα διηγήματα όχι μόνο αποκαλύπτουν τη μαστοριά του μεγάλου τεχνίτη, αλλά και συμπληρώνουν (τα περισσότερα) τη μαρτυρία της «Τριλογίας». Και κάτι ακόμη πιο σημαντικό: τα διηγήματα, μαζί με τις ποιητικές συλλογές, αλλά και τη μεγάλη μελέτη για τον Καβάφη και την εποχή του, προετοιμάζουν την «Τριλογία». Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες έχουν τις ρίζες τους σ’ αυτά τα προγενέστερα έργα.

Γεννημένος το 1911 στην Αίγυπτο –δεύτερη γενιά μιας οικογένειας που μετανάστευσε από την Ίμβρο– ο Τσίρκας εργάζεται σκληρά ως υπάλληλος στο Κάιρο, στην Άνω Αίγυπτο, στην Αλεξάνδρεια. Πρωτοδημοσιεύει κείμενά του (παραμύθια, που ο ίδιος χαρακτήριζε πρωτόλεια) από το 1927. Το πρώτο του δημοσιευμένο ποίημα (στην Αλεξανδρινή Τέχνη, το 1930) στάθηκε αφορμή για να γνωρίσει τον Καβάφη λίγο αργότερα.

Θα γράψει ο ίδιος σχετικά: «Όταν μετρώ τις ώρες που πέρασα πλάι του, δεν τις βρίσκω περισσότερες από δώδεκα, το πολύ δεκατρείς. Στις εννιά ή δέκα ήμασταν μόνοι. Ήταν οι καλύτερες. Όπως ο κ. Ι. Α. Σαρεγιάννης, έχω την εντύπωση πως κι εγώ γνώρισα πολύ τον Καβάφη, κι ας τον έζησα τόσο λίγο. Ίσως γιατί ήταν πυκνή σε ποιητικά θέματα και μνήμες η ομιλία του, όταν ήθελε».

Η είσοδος του Τσίρκα στον κύκλο του Καβάφη συμπίπτει περίπου χρονικά με την είσοδό του στο αριστερό κίνημα: καλοκαίρι του 1930. Ίσως γι’ αυτό συγκράτησε –ή μήπως και τις προκάλεσε ο ίδιος με τα ερωτήματά του;– τις απόψεις του Καβάφη για τους ντόπιους φελάχους και για την αγγλική κυριαρχία πάνω στην ελληνική παροικία. Όμως, ο Τσίρκας ομολογεί πως «ένας ανόητος φανατισμός» δεν τον άφησε να επιζητήσει νέες συναντήσεις με τον ποιητή όσες φορές ξαναπήγε στην Αλεξάνδρεια, ως το θάνατο του Καβάφη. Είναι γιατί η πολιτική του ένταξη τον οδηγεί –και υποθέτω με το φανατισμό του νεοφώτιστου– στη συνδικαλιστική δράση, στην προσπάθεια για την οργάνωση αντιιμπεριαλιστικού εργατικού κινήματος στην Άνω Αίγυπτο, όπου εργάζεται ο ίδιος την εποχή εκείνη.

Ο Τσίρκας ζει τότε σε στενή επαφή με τους γηγενείς, και πολύ χαρακτηριστικά η πρώτη του ποιητική συλλογή έχει τίτλο Φελλάχοι (1937), και στο πρώτο ποίημα της συλλογής δηλώνει «Τραγουδώ την Αίγυπτο».

Ναι. Τραγουδώ την Αίγυπτο. Αυτήν,
που δε σας δείχνει ο Κουκ, αυτήν,
που σκουντουφλάτε χρόνια δίχως να τη δείτε.

Και τραγουδώ την Αίγυπτο
γιατί με τρέφει και με σκέπει σα μητέρα,
γιατί πονάει, σα μητέρα
και γιατί ελπίζει, σα μητέρα.

Διηγήματά του δημοσιεύονται από το 1930 στην Πρωτοπορία του Φώτου Γιοφύλλη και αργότερα στα Νεοελληνικά Γράμματα του Δημήτρη Φωτιάδη και αλλού.

Η πολιτική δράση του Τσίρκα ορίζεται από χρονολογίες-σταθμούς: 1935 – ιταλική εισβολή στην Αβησσυνία, 1936 – ισπανικός εμφύλιος και μεταξική δικτατορία, 1939 – Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Τσίρκας ταξιδεύει στην Ελλάδα, στη Δύση, και το 1937 λαβαίνει μέρος στο Δεύτερο Διεθνές Συνέδριο Συγγραφέων, όπου και γράφει τον όρκο των ποιητών –στ’ όνομα του δολοφονημένου Λόρκα–, όρκο που θα υπογράψουν σαράντα ποιητές από είκοσι έξι διαφορετικές χώρες.

Το κλίμα του αντιφασιστικού αγώνα φαίνεται καθαρά στη δεύτερη ποιητική του συλλογή, Το Λυρικό Ταξίδι (1938), και στο Ισπανικό Ορατόριο (1939), που θα κυκλοφορήσει σε τόμο μόνο το 1946 μαζί με τα ποιήματα Προτελευταίος Αποχαιρετισμός (μερικά πρωτοδημοσιευμένα σε περιοδικά το 1939, το 1940, και άλλα, με εμπειρίες του πολέμου, αργότερα). Η δημοσιευμένη ποιητική προσφορά του Τσίρκα ολοκληρώνεται έτσι το 1946.

Διηγήματα του Τσίρκα πρωτοδημοσιεύονται σε τόμο μόνο το 1944 στη συλλογή Αλλόκοτοι Άνθρωποι και άλλα διηγήματα· η πλοκή τους τοποθετείται στην Ελλάδα, στην Αίγυπτο και στη φασιστική Ιταλία.

Ακολουθούν, τρία χρόνια αργότερα, τα διηγήματα της συλλογής Ο Απρίλης είναι πιο σκληρός – δέκα διηγήματα, όλα εμπνευσμένα από την αντιφασιστική δράση στα χρόνια του πολέμου στη Μέση Ανατολή: ο «Απρίλης» είναι φυσικά του 1944.

Σε όλο το διάστημα του πολέμου ο Τσίρκας θα παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στο αριστερό κίνημα. Θα γνωρίσει έτσι από κοντά πρόσωπα και γεγονότα, που θα μεταπλάσει και θα συνθέσει αργότερα στην «Τριλογία» του.

Το 1954 δημοσιεύονται τα διηγήματα της συλλογής Ο Ύπνος του Θεριστή. Εδώ βρίσκουμε το μεγάλο διήγημα «Το Δίπατο της Αλάνας», όπου εντοπίζεται ένας χώρος αναμνήσεων που θα ξαναφανεί στη Νυχτερίδα.

Το 1955 ο Τσίρκας αρχίζει να δημοσιεύει δοκίμια και μελέτες (αργότερα και διηγήματα) στην Επιθεώρηση Τέχνης και το 1957 ο «Κέδρος» κυκλοφορεί το πρώτο βιβλίο του που τυπώνεται στην Ελλάδα: Νουρεντίν Μπόμπα. Διηγήματα που κινούνται στον ελλαδικό χώρο, στη Μέση Ανατολή του πολέμου, αλλά κυρίως ένα μεγάλο διήγημα που δίνει τον τίτλο στη συλλογή: φόρος τιμής σ’ ένα λαϊκό ξεσηκωμό των φελάχων, κείμενο γραμμένο για να χαιρετίσει την επανάσταση στην Αίγυπτο στις μέρες του Πολέμου του Σουέζ. Η Αυγή δε δέχτηκε, τότε, να το δημοσιεύσει, όπως προβλεπόταν αρχικά.

Στη συλλογή Στον Κάβο (1966) αναδημοσιεύονται πέντε διηγήματα από τις αλεξανδρινές συλλογές μαζί με τέσσερα καινούρια: τρία του 1961 και το τελευταίο εμπνευσμένο από τη Θεσσαλονίκη, που την επισκέπτεται ο Τσίρκας πρώτη φορά το 1963 και που θα του προσφέρει τη «φώτιση» για τον επίλογο της «Τριλογίας».

Δύο ακόμη διηγήματα πρωτοδημοσιεύονται ξεχωριστά: «Ο Εκφωνητής κι ο Διερμηνέας», στην Αυγή το 1964, και «Αλλαξοκαιριά», στα 18 Κείμενα το 1970.

[…]

Ο Τσίρκας θα εγκαταλείψει την ποίηση μόλις διαπιστώσει πως το υλικό του, οι εμπειρίες του, τον οδηγούν στην αφήγηση. Για καιρό θα περιοριστεί στο διήγημα, αν και από το 1945 διαβλέπει την ανάγκη για μια φόρμα πιο πλατιά: το μυθιστόρημα.

Θα προηγηθεί, ωστόσο, η ιστορικο-φιλολογική έρευνα. Μελέτες για τον Δημοσθένη Βουτυρά και τον Νίκο Νικολαΐδη το 1948 και το 1950 (που στάθηκαν και δάσκαλοί του στο διήγημα) και αργότερα για τον Σεφέρη (το 1961). Και παράλληλα, από το 1942 ως το θάνατό του, άρθρα, κριτικές και αναμνήσεις για λογοτέχνες που γνώρισε ή που τον ενδιέφεραν. […]

Βασική ωστόσο και αποφασιστική για τον ίδιον παραμένει η μεγάλη μελέτη Ο Καβάφης και η Εποχή του, που τον απασχολεί από το 1955 ως το 1958 και που θα συμπληρωθεί με τα άρθρα που συνθέτουν τον τόμο Ο πολιτικός Καβάφης, το 1971.

Εδώ, δουλεύοντας πάνω στην ιστορία του ελληνισμού της Αιγύπτου, θα ανακαλύψει την ταξική του δομή και εξέλιξη. Και σιγά-σιγά θα έρθουν στην επιφάνεια ανυποψίαστες ως τότε σχέσεις ανάμεσα στο καβαφικό έργο και την ιστορική πραγματικότητα της εποχής. Θα βρει ακόμη (κάτι πιο σημαντικό για τον ίδιον) τις ίδιες του τις ρίζες στη γη της Αιγύπτου, όπου Έλληνες και ντόπιοι έζησαν αδελφικά κάτω από την αγγλική και την ξενοκίνητη ελληνική οικονομική καταπίεση.

Το βιβλίο αυτό ξεσήκωσε πλήθος κατακραυγές και αντιρρήσεις. Μερικές όμως από τις βασικές θέσεις του Τσίρκα επιβεβαιώθηκαν όταν δημοσιεύτηκαν άγνωστα και ανέκδοτα ποιήματα και χαρτιά από το αρχείο του Καβάφη.

[…]

Από τη βιαστική και αναγκαστικά σχηματική αυτή περιδιάβαση προκύπτει το παρακάτω συνοπτικό διάγραμμα (παραβλέπονται κάποιες αποκλίσεις):

– ο ποιητής: 1930-1946

– ο διηγηματογράφος: 1930-1956

– ο μελετητής: 1947-1963

Για λόγους βιοποριστικούς, από το 1963, όταν θα εγκατασταθεί μόνιμα στην Ελλάδα (και κυρίως μετά την ολοκλήρωση της «Τριλογίας» του), ο Τσίρκας θα ασχοληθεί με τη δημοσιογραφία και με τη μετάφραση.

Μπορεί οι ποικίλες συγγραφικές δραστηριότητες του Τσίρκα συχνά να επικαλύπτονται, σε γενικές όμως γραμμές εντάσσονται διαδοχικά σε μια πορεία που καταλήγει στο μυθιστόρημα, από το 1960 κι έπειτα.

«Το αυθεντικότερο μυθιστόρημα, με την κυριολεξία του όρου, στη μυθιστορηματικά φτωχή γραμματολογία μας»: έτσι χαρακτήρισε ο Αλέξανδρος Κοτζιάς τις Ακυβέρνητες Πολιτείες.

[…]

Για πρώτη ίσως φορά στα ελληνικά γράμματα είχαμε ένα μη αστικό ιστορικό μυθιστόρημα που έριχνε πάνω σε πρόσφατα πολιτικά γεγονότα μια ματιά κριτική αλλά όχι αμέτοχη – δίχως τη σχηματοποίηση ή την ωραιοποιημένη νοσταλγία που σημάδευε τα περισσότερα μυθιστορήματα της παλαιότερης γενιάς.

Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες είναι προσεκτικά θεμελιωμένες ιστορικά. Γι’ αυτό και προκάλεσαν τόσες αντιδράσεις – πρώτιστα κομματικές στο χώρο της Αριστεράς. Για μια περίοδο του κομμουνιστικού κινήματος για την οποία τα ιστορικά ντοκουμέντα ήταν ακόμη λιγοστά και η επίσημη θέση αμφισβητούμενη, το μυθιστόρημα αυτό έγινε –άθελά του ίσως– το πρώτο πλησίασμα, η μοναδική ίσως πρόσβαση, για πολλούς.

Μυθιστόρημα απομυθοποιητικό –σε σχέση με τις γνωστές απόψεις της δεξιάς εθνικοφροσύνης–, που ταυτόχρονα όμως κρίνει θέσεις και ενέργειες του κόμματος, που συντηρεί ωστόσο και κάποιο θρύλο όσο η περίοδος αυτή παραμένει στο μισοσκόταδο. Μυθιστόρημα πάντως που δε διαψεύστηκε ακόμη –σε ό,τι αφορά τα ιστορικά γεγονότα και τη θέση του– από όσα ντοκουμέντα δημοσιεύτηκαν ως τώρα.

Ταυτόχρονα όμως μυθιστόρημα μαστορικά στημένο, όπου εναλλάσσονται το πρώτο, το δεύτερο και το τρίτο αφηγηματικό πρόσωπο – μυθιστόρημα όπου ο συγγραφέας άλλοτε απλώνει την αφήγηση ν’ ακολουθήσει μια φυσιολογική, άνετη ροή, άλλοτε την κόβει ασθματικά, προχωρώντας ελλειπτικά, κι άλλοτε την αναγκάζει να υποταχθεί σε περίτεχνους μαιάνδρους.

[…]

Ο πρώτος τόμος της «Τριλογίας» (Η Λέσχη) κυκλοφορεί το 1961, ο δεύτερος (Αριάγνη) το 1962. Μεσολαβεί, επειδή τόλμησε να γράψει το μυθιστόρημά του και να θίξει πρόσωπα και καταστάσεις, η διαγραφή του Τσίρκα από το κόμμα στην Αίγυπτο. Το 1965 η «Τριλογία» ολοκληρώνεται με τη Νυχτερίδα. Οι αντιδράσεις εξακολουθούν φανατισμένες και συκοφαντικές. Υπάρχουν όμως τώρα κι άλλες φωνές στο πλευρό του συγγραφέα.

[…]

Κι όσο για το ρόλο του μυθιστοριογράφου: «είναι να λέει τα πράγματα με τ’ όνομά τους, και να πολεμάει δίχως ηθικολογίες να καυτηριάσει τις καταστάσεις που εμποδίζουν την ελληνική κοινωνία να περάσει σε μια φάση πιο προοδευτική».

Αυτά λέγονται το 1973, στα χρόνια της δικτατορίας, όταν ο Τσίρκας συμμετέχει υπεύθυνα στην ομάδα των 18 Κειμένων, των Νέων Κειμένων, της Συνέχειας· την ίδια εποχή έχει αρχίσει να γράφει τη Χαμένη Άνοιξη.

Η εξέλιξη του Τσίρκα στο μυθιστόρημα αυτό, που θα δημοσιευτεί το 1976, είναι φυσιολογική: απλοποίηση της τεχνικής, που διόλου δε σημαίνει αδιαφορία για τη γραφή ή έστω απλοποίηση της γραφής. Το κείμενο δουλεύεται πάντα κοπιαστικά, επίμονα και επίπονα.

[…]

«Ερωτικός μύθος που ακουμπάει πάνω στην ιστορία και την πολιτική» – έτσι χαρακτήρισε ο Τσίρκας το τελευταίο του μυθιστόρημα, που δε θέλησε να το χαρακτηρίσει μόνο «πολιτικό». Ο ίδιος χαρακτηρισμός θα ταίριαζε και στην «Τριλογία».

[…]

Ο μυθιστορηματικός κόσμος του Τσίρκα είναι απλωμένος, ανοικτός. Ορίζεται από τη ματιά και τη φωνή του συγγραφέα που τον συνέθεσε και τον καθήλωσε με τη γραφή. Κι όσο εκείνος μας καθοδηγεί να παρακολουθήσουμε ένα πρόσωπο, ένα επεισόδιο, μια πτυχή της ιστορίας, έχουμε την αίσθηση πως τα άλλα πρόσωπα, σε άλλα επεισόδια, εξακολουθούν να φτιάχνουν τη ζωή τους και την ιστορία στο χώρο και στο χρόνο που δημιούργησε ο συγγραφέας. Εξακολουθούν να ζουν και να αλλάζουν μέσα σ’ αυτό το ζωντανό καλειδοσκόπιο, ως τη στιγμή που θα τα ξανασυναντήσουμε στις επόμενες σελίδες όπου μας περιμένουν, παρουσίες συντροφικές της ανάγνωσης.

Ιεροσόλυμα, Κάιρο, Αλεξάνδρεια, Αθήνα: πολιτείες ακυβέρνητες, πολιτείες όμως με πλήθος μυθιστορηματικές παρουσίες –επώνυμες και ανώνυμες–, πρόσωπα που ζουν το χρόνο και το χώρο της αφήγησης, που τελικά υπάρχουν σε πολιτείες κυβερνημένες από τη γραφή του μεγάλου συγγραφέα και που ζωντανεύουν με την ανάγνωση. Και σαν τελειώσει η ανάγνωση, παρουσίες πάλι ζωντανές στη μνήμη, στον κόσμο των μυθιστορημάτων που μας συντροφεύουν στη ζωή.

Τα ανωτέρω είναι αποσπάσματα από την εισήγηση που είχε κάνει ο θεσσαλονικιός διανοούμενος Παύλος Ζάννας στο καλλιτεχνικό – πνευματικό κέντρο «Ώρα», στις 24 Φεβρουαρίου 1977, πριν ο Στρατής Τσίρκας διαβάσει αποσπάσματα από το έργο του και συζητήσει με το κοινό.

Η εισήγηση του Ζάννα δημοσιεύτηκε (με αρκετές διορθώσεις, αφαιρέσεις και προσθήκες, επιβεβλημένες αφενός από το θάνατο του Τσίρκα και αφετέρου από δύο δημοσιεύσεις στην ενδιάμεση τριετία) στο περιοδικό «Ο πολίτης» το 1980 (αρ. τεύχους 32, Ιανουάριος-Φεβρουάριος).

Ο λογοτέχνης Στρατής Τσίρκας (φιλολογικό ψευδώνυμο του Γιάννη Χατζηανδρέα) έφυγε από τη ζωή στις 27 Ιανουαρίου 1980, σε ηλικία 69 ετών.