Ολοκαύτωμα: το καθήκον της μνήμης είναι καθήκον αντίστασης

Σε μία από τις πρώτες σκηνές του μνημειώδους ντοκιμαντέρ Shoah του Claude Lanzmann, o Simon Srebnik, ένας από τους ελάχιστους επιζώντες του στρατοπέδου του Chelmno, περπατά μέσα σε ένα όμορφο, ειδυλλιακό σχεδόν, δασικό τοπίο, κοντοστέκεται κοιτάζοντας προς τη μεριά ενός ξέφωτου και με την παράξενη απάθεια του ανθρώπου που έχει κοιτάξει κατάματα το θάνατο, λέει: «Εδώ καίγανε ανθρώπους. Πολλοί άνθρωποι κάηκαν εδώ. Das ist der Platz. Αυτό είναι το μέρος».

Ο Simon Srebnik επιζών του στρατοπέδου του Chelmno

Πώς μπορείς να εξαφανίσεις έναν ολόκληρο πληθυσμό; Όχι απλώς να τον εξοντώσεις, στήνοντας πραγματικά «εργοστάσια θανάτου» αλλά και να προσπαθήσεις να εξαφανίσεις την ίδια τη μνήμη ότι έγινε αυτό το φονικό.

Και όμως αυτό ακριβώς προσπαθήθηκε να γίνει στο ευρωπαϊκό έδαφος. Είμαστε συνηθισμένοι να έχουμε εικόνα του Ολοκαυτώματος τους σκελετωμένους κρατούμενους και τους σωρούς πτωμάτων που ανακάλυψαν οι Συμμαχικές Δυνάμεις στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Όμως, η πιο μεγάλη φρίκη του Ολοκαυτώματος είναι τα εκατομμύρια θυμάτων για τα οποία δεν έχουμε καμία εικόνα, κανένα σημάδι. Όλες και όλους εκείνους που πήγαν κατευθείαν από τα «τρένα του θανάτου», που έφταναν καθημερινά, στο θάλαμο αερίων ή που ενώ επιλέχτηκαν για κάποια εργασία, συχνά στα Ζόντερκομάντο, τα ειδικά αποσπάσματα κρατουμένων που είχαν την ευθύνη του χειρισμού των κρεματορίων, σε μια επόμενη στιγμή οδηγούνταν στους θαλάμους αερίων.

Αυτό οδηγεί στο φριχτό γεγονός από τα μεγάλα «εργοστάσια θανάτου» της Treblinka, του Sobibor, του Belzec, του Chelmno, τα οποία οι Ναζί πρόλαβαν να ισοπεδώσουν, δεν υπάρχουν πολλά ίχνη. Με την εξαίρεση των μνημείων που τοποθετήθηκαν αργότερα, τίποτα δεν θυμίζει ότι εκεί μπορεί να εξοντώνονταν χιλιάδες άνθρωποι κάθε μέρα.

Το ίδιο το γεγονός ότι στην Ευρώπη φτιάχτηκαν στον 20^ο αιώνα πραγματικά «εργοστάσια θανάτου» και ότι επιδιώχθηκε στο πλαίσιο της «Τελικής Λύσης» η εξόντωση του συνόλου του ευρωπαϊκού Εβραϊσμού, είναι από μόνο του ταυτόχρονα ένα αξεπέραστο ιστορικό τραύμα, ένα ερώτημα για την ιστορική ερμηνεία αλλά και μια αγωνιώδης διερώτηση ως προς το εάν αυτή η φρίκη μπορεί να επαναληφθεί.

Έλληνες Εβραίοι των Ιωαννίνων περιμένουν την μεταφορά τους στα ναζιστικά στρατόπεδα.

Πώς φτάσαμε στο Ολοκαύτωμα

Η εκτεταμένη ιστορική έρευνα που έχει γίνει τις προηγούμενες δεκαετίες για το Ολοκαύτωμα μας έχει βοηθήσει να έχουμε μια εικόνα για το πώς φτάσαμε στη φρίκη.

Καταρχάς το Ολοκαύτωμα δεν μπορεί να γίνει κατανοητό έξω από το πλαίσιο της διαρκούς αναπαραγωγής του αντισημιτισμού στην Ευρώπη. Αυτό δεν αφορά μόνο την «κληρονομιά» του μεσαιωνικού αντισημiτισμού αλλά και το γεγονός ότι στα αναδυόμενα ευρωπαϊκά εθνικά κράτη, παρά τις διακηρύξεις για ανεξιθρησκία, θα αναπαραχθεί μια ένα νέο κύμα καχυποψίας και εχθρότητας κατά των εβραίων, ακόμη και εάν αυτοί φαίνονταν ενσωματωμένοι. Στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη η επέκταση της τσαρικής αυτοκρατορίας προς περιοχές με συμπαγείς εβραϊκούς αγροτικούς πληθυσμούς οδήγησε σε κύματα βίαιων διακρίσεων και διώξεων με αποκορύφωμα τα πογκρόμ. Σε αυτό το νέο κύμα αντισημιτισμού θα προστεθούν και πλήθος θεωρίες συνωμοσίας, συχνά και ενορχηστρωμένες από κρατικές υπηρεσίες.

Το γεγονός της μεγάλης συμμετοχής εβραίων σε κινήματα ριζοσπαστικά ή ανατρεπτικά, με αποκορύφωμα τη Ρωσική επανάσταση επίσης θα τροφοδοτήσει την αντιεβραϊκή ρητορική και συνωμοσιολογία με αποκορύφωμα την έννοια του «εβραιομπολσεβικισμού».

Σε αυτό το τοπίο ο αντισημιτισμός έγινε σημείο αναφοράς κινημάτων βαθιά αντιδραστικών και αυταρχικών. Αυτό εξηγεί την κεντρικότητα του αντισημιτισμού στην ιδεολογία του ναζιστικού κόμματος. Αυτό επίσης εξηγεί το γεγονός ότι οι πολιτικές διακρίσεων, εκτοπισμού και τελικά εξόντωσης ήταν τμήμα οργανικό της πολιτικής πρακτικής του εθνικοσοσιαλισμού. Αυτό αποτυπώθηκε σε μια ταχεία μετατόπιση από μια πολιτική βίαιης εκτόπισης σε μια πολιτική καθολικής εξόντωσης, το σχέδιο της «Τελικής Λύσης».

Αυτό οδήγησε πρώτα στις συνεχείς μαζικές εκτελέσεις που έκαναν οι μονάδες των SS στα Εβραϊκά χωριά και κωμοπόλεις που καταλάμβαναν στο Ανατολικό Μέτωπο, στις κινητές μονάδες εξόντωσης και τελικά στη διαμόρφωση των μεγάλων στρατοπέδων εξόντωσης και την εξέλιξη των τεχνικών της φρίκης, με αποκορύφωμα τους θαλάμους αερίων. Αυτό που είναι τρομακτικό είναι ότι όλη αυτή η διαδικασία από τη μεριά όσων την οργάνωσαν αντιμετωπίστηκε ως ένα ζήτημα διοικητικής οργάνωσης και αποτελεσματικότητας. Η υπηρεσιακή αλληλογραφία δεν έχει κραυγές μίσους αλλά προσπάθεια αντιμετώπισης τεχνικών προβλημάτων και συντονισμού της διαδικασίας ώστε να είναι πιο αποδοτικά τα εργοστάσια θανάτου, κάτι που τελικά την κάνει πιο τρομακτική. Για την «κοινοτοπία του Κακού» θα μιλήσει μερικά χρόνια αργότερα η Χάνα Άρεντ με αφορμή τη δίκη του Άντολφ Άιχμαν, του κορυφαίου ίσως «γραφειοκράτη» της «Τελικής Λύσης».

Τα ίδια τα στρατόπεδα συγκέντρωσης αποτελούν οριακές μορφές χώρων μιας «κατάστασης εξαίρεσης». Παρότι ένα μεγάλο μέρος των κρατούμενων θανατώνονταν αμέσως με την άφιξή τους, ένας αριθμός θα επιλέγεται να εργαστεί ακόμη και στη διαδικασία εξόντωσης. Αυτή η διάχυτη αίσθηση ζωών απόλυτα αναλώσιμων θα ορίσει μια από τις πιο τραυματικές εμπειρίες στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Παρότι για μεγάλο βαθμό θα σχηματιστεί η εικόνα ότι ένα μεγάλο μέρος οδηγήθηκε παθητικά στην εξόντωση, κυρίως με αφορμή την στάση ορισμένων ηγεσιών τοπικών εβραϊκών κοινοτήτων, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη και θα υπάρξει ένας σημαντικός αριθμός αντιστασιακών πράξεων από τη συμμετοχή σε αντιστασιακές και παρτιζάνικες οργανώσεις και την οργάνωση της αντίστασης μέσα στα γκέτο μέχρι ακόμη και την εξέγερση μέσα στα στρατόπεδα (όπως θα κάνει το Ζόντερκομάντο του Άουσβιτς Μπιρκενάου, για την οποία έχουμε και τη συγκλονιστική μαρτυρία του Έλληνα Εβραίου Μαρσέλ Νατζαρή).

Από την άλλη, πρέπει να πούμε ότι το Ολοκαύτωμα δεν ήταν έργο απλώς της ηγεσίας του ναζιστικού κόμματος. Χρειάστηκε η συμμετοχή (και με αυτή την έννοια συνενοχή) ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων, τόσο από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής όσο και από τις τοπικές αρχές, μια ένοχη μνήμη που συχνά απωθήθηκε τις επόμενες δεκαετίες και που σταδιακά την ανασύρει η ιστορική έρευνα.

Άφιξη σε στρατόπεδο για να γίνει η επιλογη, ανάμεσα σε αυτές και αυτούς που θα στέλνονταν αμέσως στους θαλάμους και αυτές και αυτούς που θα επιλέγονταν για διάφορες εργασίες.

Η σκοτεινή πλευρά της νεωτερικής Ευρώπης

Το Ολοκαύτωμα από πολλές πλευρές θα αντιμετωπιστεί ως μια απόλυτη πολιτική παθολογία. Και από πολλές πλευρές ήταν. Όμως, θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι ήταν απλώς ένα σύμπτωμα της αρρωστημένης πολιτικής παραφροσύνης του ναζισμού.

Και αυτό γιατί συνδέεται με τις σκοτεινές πλευρές της νεωτερικότητας. Ο αντισημιτισμός υπήρξε μια αρχετυπική μορφή ρατσισμού και ταυτόχρονα η διάσταση της γενοκτονίας ή της εξόντωσης πληθυσμών είναι κάτι που έρχεται με τη νεωτερικότητα και την αποικιοκρατία. Ο τρόπος που παρά τις διακηρύξεις για ισότητα και ισονομία τα ευρωπαϊκά συνταγματικά κράτη αναπαρήγαγαν στο εσωτερικό τους τον αντισημιτισμό και τον ρατσισμό αλλά και νομιμοποίησαν την αποικιοκρατία έδειξε ότι η ανάδυση των εθνικών ιδεολογιών μπορούσε εύκολα να συνυπάρχει με τη βαναυσότητα. Η αντιμετώπιση των εβραίων με μια ρητορική που παρέπεμπε πολύ περισσότερο στην εξάλειψη ενός παθογόνου παρά σε ανθρώπινα όντα υπενθύμισε το πώς η «βιοπολιτική» μπορεί να γίνει στο τέλος «θανατοπολιτική».

Και βέβαια η ίδια η «βιομηχανική» οργάνωση της εξόντωσης δεν θα είχε υπάρξει χωρίς την ανάδειξη της καπιταλιστικής βιομηχανίας. Όπως έχει αρκετές φορές υπογραμμιστεί, στο σύμπλεγμα στρατοπέδων του Άουσβιτς συνυπήρχαν το Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου, το μεγαλύτερο ίσως εργοστάσιο θανάτου του Τρίτου Ράιχ και το Άουσβιτς ΙΙΙ – Μόνοβιτς, το στρατόπεδο εργασίας που χρηματοδότησε ο μεγάλος όμιλος IG-Farben, που είχε εργοστάσιο εκεί, της οποίας μια θυγατρική ήταν αυτή που παρασκεύαζε το δηλητηριώδες αέριο Zyclon B που χρησιμοποιούνταν στους θαλάμους αερίου του Άουσβιτς.

Στις 11 Ιουλίου 1942 οι γερμανικές αρχές κατοχής υποχρέωσαν τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης να συγκεντρωθούν στην Πλατεία Ελευθερίας.

Ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα

Πολλές φορές το προσπερνάμε, όμως και στην Ελλάδα υπήρχε αντισημιτισμός. Ακόμη και στο πλαίσιο της επανάστασης του 1821 αναφέρονται εξοντώσεις Εβραίων στην Τριπολιτσά και το Αγρίνιο. Η «Συκοφαντία του Αίματος», ένας μύθος, με απαρχές στον μεσαίωνα για τη δήθεν χρήση του αίματος παιδιών για την παρασκευή αζύμου άρτου για το εβραϊκό Πάσχα, θα οδηγήσει σε βίαια επεισόδια σε βάρος των Εβραϊκών κοινοτήτων στη Ρόδο το 1840 και στην Κέρκυρα και στη Ζάκυνθο το 1891.

Στη Θεσσαλονίκη το 1931 η φασιστική και αντικομμουνιστική οργάνωση «ΕΕΕ» (Εθνική Ένωσης Ελλάδος) θα οργανώσει πραγματικό πογκρόμ κατά της Εβραϊκής συνοικίας Κάμπελ.

Όμως, ακόμη και στη διάρκεια της Κατοχής, όταν θα εξοντωθεί το μεγαλύτερο μέρος των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα (58.886 Εβραίοι της Ελλάδας από έναν προπολεμικό πληθυσμό 71.611), θα υπάρξουν σημάδια ανοχής ή ακόμη και συνενοχής τοπικών κοινοτήτων.

Ένα χαρακτηριστικό και τραγικό παράδειγμα θα είναι η υπόθεση του Εβραϊκού Νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης. Ένα τεράστιο νεκροταφείο, με δεδομένη και την μεγάλη παρουσία της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, ήδη πριν την Κατοχή θα διεκδικείται από την «τοπική κοινωνία», με πιο βασικό αίτημα να παραχωρηθεί για να χτιστεί επάνω του η επέκταση του πανεπιστημίου. Στην Κατοχή οι γερμανικές αρχές κατοχής θα κάνουν τελικά δεκτό αυτό το αίτημα και το νεκροταφείο θα καταστραφεί με τις επιτύμβιες στήλες να χρησιμοποιούνται ως οικοδομικό υλικό και να εντοπίζονται ακόμη και εντοιχισμένες σε παραθεριστικές κατοικίες στην Χαλκιδική… Μια πράξη που ουσιαστικά αφαιρούσε από τους νεκρούς την ίδια την ιδιότητα του ανθρώπου όπως θα παρατηρήσει πολλά χρόνια αργότερα σε ένα άρθρο του ο ιστορικός Λεόν Σαλτιέλ.

Το κατεστραμμένο Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης

Χρόνια μετά ο Γιάννης Μπουτάρης, ως δήμαρχος της Θεσσαλονίκης, θα πάρει αφορμή την περίπτωση της επιζήσασας Μπουένας Σαρφατή για να μιλήσει για όλα αυτά:

«Πόσο αβάσταχτος πρέπει να ήταν ο πόνος της όταν ανακάλυπτε ότι το χάρτινο χωνάκι στο οποίο ο Αρμένης πωλητής ξηρών καρπών τής πρόσφερε μια Κυριακή απόγευμα τα αγαπημένα της στραγάλια, αυτό το χάρτινο χωνάκι ήταν στην πραγματικότητα ένα φύλλο χαρτί σκισμένο από την Παλαιά Διαθήκη της οικογένειάς της;

Το σκισμένο αυτό χαρτί είναι το παρελθόν της Μπουένα, αλλά και το παρελθόν της πόλης μας: ένα παρελθόν που μας καταδιώκει και μας στοιχειώνει. Είναι ένα παρελθόν σιωπηλό, αόρατο, αλλά παρόν. Είναι το μαρμαρόστρωτο προαύλιο του Αγίου Δημητρίου, φτιαγμένο από εκατοντάδες ταφόπλακες από το κατεστραμμένο από Γερμανούς και Έλληνες χριστιανούς υπαλλήλους του Δήμου εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης, υλικό «άνευ αξίας» κατά τον επιβλέποντα της αναστύλωσης αρχαιολόγο Στυλιανό Πελεκανίδη. Είναι το Νοσοκομείο Αχέπα και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο που οικοδομήθηκαν πάνω σε μια από τις σημαντικότερες νεκροπόλεις της Ευρώπης. Είναι οι εβραϊκές ταφόπλακες που στρώθηκαν μπροστά στο Στρατηγείο και πέριξ του Βασιλικού Θεάτρου, εκείνες που χρησιμοποίησε ο Δήμος Θεσσαλονίκης τον Νοέμβριο του 1948 για την κατασκευή οδών και πεζοδρομίων παρά τις έντονες διαμαρτυρίες της ισραηλιτικής κοινότητας. Είναι εκείνες οι ταφόπλακες που στοιβάζονταν σε δημόσια θέα μπροστά στο Λευκό Πύργο και στον περίβολο της Διεθνούς Έκθεσης ακόμη και μέχρι τον Δεκέμβρη του 1948. Είναι η ασημένια τσάντα, οικογενειακό κειμήλιο, που το 1946 η Μπουένα Σαρφατή είδε έκπληκτη να κρατά με στυλ μια χριστιανή οικογενειακή φίλη. Είναι το οικογενειακό χαλί που μια άλλη έκπληκτη Εβραία επιζήσασα αντίκρισε σε σπίτι χριστιανών οικογενειακών φίλων. Είναι το βιβλίο που βρέθηκε τυχαία, μόλις μια δεκαετία πριν, στη βιβλιοθήκη της Φιλοπτώχου Αδελφότητος Ανδρών Θεσσαλονίκης προτού επιστραφεί στο Εβραϊκό Μουσείο, μια πράξη που τιμά την Αδελφότητα.

Ποιοι θρήνησαν το 1945 τους εξαφανισμένους γείτονές τους; Ποια μνημεία στήθηκαν; Ποιες τελετές έγιναν; Μόνη η κοινότητα, καθημαγμένη και ρακένδυτη πάλευε να ανασυστήσει την ύπαρξή της και να θρηνήσει τους νεκρούς της. Η πόλη, η κοινωνία, η χώρα ολόκληρη, αδιαφόρησαν. Κρύφτηκαν πίσω από το δάχτυλό τους. Έκαναν πως δεν ήξεραν τι συνέβη, ποιος το έκανε, ποιος βοήθησε, ποιος προστάτευσε όταν άλλοι, πολλοί γκρέμιζαν, έκαιγαν, έκλεβαν, καταλάμβαναν τον χώρο και τα υπάρχοντα των πολλών απόντων και των λιγοστών παρόντων. Ο θρήνος άλλωστε ήταν ατομικός. Χρειάστηκε να περάσουν είκοσι περίπου χρόνια, να φτάσουμε στο 1962 για να γίνει ένα μνημείο στη μνήμη των θυμάτων. Πού; Μέσα στο νέο εβραϊκό νεκροταφείο, ωσάν το ζήτημα να αφορούσε μόνο συγγενείς και μέλη της εβραϊκής κοινότητας της πόλης» (Από την ομιλία του Γιάννη Μπουτάρη, στην Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος το 2018).

Τον Δεκέμβριο του 2021 η επόμενη δημοτική αρχή της Θεσσαλονίκης, υπό τον Κ. Ζέρβα, παρά τις αντιδράσεις θα μετατρέψει τον χώρο της Πλατείας Ελευθερίας, εκεί όπου στις 11 Ιουλίου του 1942 οι γερμανικές αρχές κατοχής συγκέντρωσαν χιλιάδες Εβραίου για καταγραφή (και εξευτελισμό), σε προσωρινό υπαίθριο πάρκινγκ, παρά τις αποφάσεις που υπήρχαν να γίνει Τόπος Μνήμης για το Ολοκαύτωμα (άλλωστε μπροστά βρίσκεται και το Μνημείο του Ολοκαυτώματος).

Όμως, θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι υπήρξε μόνο αυτή η διάσταση. Υπήρξε και η σημαντική διάσταση της συμμετοχής Ελλήνων Εβραίων στην Αντίσταση, κυρίως στις οργανώσεις του ΕΑΜ, όπως και ένα μεγάλο φάσμα από πρακτικές αλληλεγγύης και διάσωσης εβραϊκών οικογενειών στη διάρκεια της Κατοχής. Όπως έχει παρατηρήσει ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός, που έχει γράψει το βιβλίο «Συναγωνιστές. Το ΕΑΜ και οι Εβραίοι της Ελλάδας», «το ΕΑΜ ήταν το διαβατήριο σωτηρίας για χιλιάδες Εβραίους».

Το καθήκον της μνήμης είναι καθήκον αντίστασης

«Συνέβη, επομένως μπορεί και να ξανασυμβεί: είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμε», θα γράψει ο μεγάλος Πρίμο Λέβι.

Η απόφανση αυτή ενός ανθρώπου που επιβίωσε των στρατοπέδων έρχεται να υπογραμμίσει τη σημασία του καθήκοντος της μνήμης. Όσο ανείπωτη και εάν η φρίκη, η βαναυσότητα δεν είναι ανεπανάληπτη.

Από την επιβίωση του ρατσισμού και του αντισημιτισμού, μέχρι την επανεμφάνιση της ακροδεξιάς, μέχρι όλες τις μορφές και πολιτικές που αντιμετωπίζουν ανθρώπους ως «πλεονάζοντες πληθυσμούς», μπορεί κανείς να δει τα σκοτεινά χνάρια και στο σημερινό τοπίο.

Άφιξη στο Άουσβτις Μπιρκενάου. Στο κέντρο βλέπουμε την Μπρύνα Σλόμοβιτς και τις δυο κόρες της. Λίγο μετά θα εξοντωθούν.

«Ψάχνω να βρω στη συνείδησή μου τι κακό έχω κάνει για να υποφέρω έτσι, σου ορκίζομαι αγαπημένο μου παιδί πως δεν βρίσκω κάτι. Ήμουν πάντοτε καλή και γενναιόδωρη προς όλους». Έτσι έγραφε στις 17 Μαρτίου 1943 στο γιο της η Σαρίνα Σαλτιέλ από τη Θεσσαλονίκη. Έξι μέρες αργότερα θα είναι και αυτή στην τέταρτη αποστολή  για το Άουσβιτς. Δεν θα γυρίσει ποτέ.

Το καθήκον της μνήμης προς τη Σαρίνα Σαλτιέλ και εκατομμύρια άλλους Εβραίους είναι ταυτόχρονα και δέσμευση στην ανάγκη να ξεριζωθούν οι μηχανισμοί που γεννούν και αναπαράγουν τη βαναυσότητα και τη φρίκη.

(Η πρώτη φωτογραφία του θέματος είναι μια νεαρή κοπέλα κατά τη συγκέντρωση των Εβραίων των Ιωννίνων στις 25 Μαρτίου 1944, ημέρα που αυτή η μεγάλη και ιστορική Εβραϊκή κοινότητα συγκεντρώθηκε για να μεταφερθεί στα στρατόπεδα. Σύμφωνα με την Marcia Haddad Ikonomopoulos διευθύντρια του μουσείου της συναγωγής  Kehila Kedosha Janina στη Νέα Υόρκη, πρόκειται για τη Φανή Χάιμ που επιβίωσε των στρατοπέδων, όμως η γιαγιά της, ο πατέρας της, η μητέρα της, η αδελφή της και οι δυο αδελφοί της, όλοι εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα).