Πρόγραμμα έχετε;

«Πρόγραμμα έχετε;» ρωτάω. «Οχι…» χαμογελάει σεμνά η φοιτήτρια της δραματικής σχολής που εκτελεί χρέη ταξιθέτριας. «Εχουν εξαντληθεί;». «Δεν βγάλαμε… Η διεύθυνση του θεάτρου αποφάσισε να μην τυπώνει πια προγράμματα. Για λόγους προστασίας του περιβάλλοντος. Μπορείτε να διαβάσετε τα πάντα για την παράσταση στο Διαδίκτυο…».

Με άδεια χέρια συνεπώς μπήκα στην αίθουσα και κάθισα στη θέση μου και περίμενα να χτυπήσει το τρίτο κουδούνι. Καθώς βοηθούσε και ο χώρος – βρισκόμουν στη στοά του Ορφέα, στο «υπόγειο του Κουν» – θυμήθηκα τους δυο μεγάλους τόμους, οι οποίοι βρίσκονται σε κάποιο ράφι της βιβλιοθήκης μου. «Προγράμματα 1957-1965» και «1966-1979».

Τακτικότερη διασκέδαση οι γονείς μου από το θέατρο και το σινεμά μάλλον δεν είχαν.

Οι κινηματογράφοι ήταν τότε στην Αθήνα εκατοντάδες, μιάμιση σελίδα έπιαναν στις μεγάλου σχήματος εφημερίδες. Στις δύο το μεσημέρι η πρώτη προβολή τους, η τελευταία μεταμεσονύκτια. «Συχνά, πριν γεννηθείς», θυμόταν η μάνα μου, «σχολάγαμε από τη δουλειά και παρακολουθούσαμε δυο και τρεις ταινίες, τη μία μετά την άλλη, με ένα διάλειμμα για να αγοράσουμε πιροσκί από το «Πέτρογραδ», που το είχε ο Νίκι Γιάκοβλεφ, ταλαντούχος συνθέτης τραγουδιών, ωραίος άντρας, Λευκορώσος, ζευγάρι με τη Μαίρη Λω… Διαλέγαμε για αρχή κάτι βαρύ, πρωτοποριακό, του Αντονιόνι για παράδειγμα. Κι έπειτα το ελαφραίναμε με καμιά κωμωδία με τον Αλμπέρτο Σόρντι ή τον Λουί Ντε Φινές, κανένα αμερικάνικο γκανγκστερικό…». «Σε ελληνικά δεν πηγαίνατε;». «Μπορεί να σου φανεί περίεργο: τα ελληνικά – ιδίως τα δράματα – δεν παίζονταν στο κέντρο αλλά στις συνοικίες. Οι περισσότερες δε κωμωδίες είχαν ανέβει αρχικά στο θέατρο. Οταν μπορούσες να χαίρεσαι τον Κωνσταντάρα ή την Καρέζη στο σανίδι, θα τους χάζευες στο πανί;».

Τα προγράμματα των κινηματογράφων τυπωμένα σε πολύ φτηνό χαρτί, με γαλάζια γράμματα. Δυο φράσεις «διά το έργον», οι οποίες κόβονταν με αποσιωπητικά «η συνέχεια επί της οθόνης». Ενώ των θεάτρων…

«Το θέατρο ήταν άλλο πράγμα γενικά. Διαλέγαμε τι θα δούμε το Σάββατο από τη Δευτέρα. Φορούσαμε τα καλά μας, φτάναμε μισή ώρα πριν από την έναρξη, να πιούμε ένα κονιάκ στο φουαγιέ. Ξημερωνόμασταν έπειτα στις ταβέρνες ή στα ζαχαροπλαστεία της Φωκίωνος κουβεντιάζοντας για την παράσταση».

Για τους γονείς μου – όπως και για πάρα πολλούς νέους της δεκαετίας του 1950 και του 1960 – το θέατρο αποτελούσε γεγονός, συχνά μυσταγωγία. Απόδειξη; Πως τα προγράμματα τα συνέλεγαν και όταν μαζεύονταν εκατό, εκατόν πενήντα, τα πήγαιναν στον βιβλιοδέτη.

Ανατρέχω τακτικά στους τόμους που μού έχουν αφήσει. Το Εθνικό και το Θέατρο Τέχνης τύπωναν υψηλής αισθητικής φυλλάδια, συχνά επιμελημένα από σπουδαίους ζωγράφους, τον Μόραλη, τον Τσαρούχη. Στις εμπορικές παραστάσεις, ιδίως στις επιθεωρήσεις, κυριαρχούσε διαφορετικό γούστο. Ιλουστρασιόν προγράμματα με πορτρέτα των αστέρων και «γκρίζες» διαφημίσεις: «Τον κύριο Βουτσά ντύνει ο τάδε οίκος μόδας», «την κυρία Κοντού χτενίζει το δείνα ατελιέ κομμωτικής». Οσο ξεφύλλιζες, οι σελίδες χωρίζονταν στα τέσσερα για τους δευτεραγωνιστές, στα οκτώ για τα κορίτσια και τα αγόρια του μπαλέτου…

Τη δεκαετία του 1990, το ύφος των προγραμμάτων άλλαξε ριζικά. Περιείχαν πλέον αναλύσεις για το έργο, σχετικά-άσχετα ποιήματα, ημερολογιακές σημειώσεις του σκηνοθέτη μα και εξαιρετικής ποιότητας φωτογραφίες από τις πρόβες. Ο κανόνας με το καλάθι και τα κεράσια επιβεβαιωνόταν: όσο πιο πομπώδες το πρόγραμμα, τόσο πιο απογοητευτική η παράσταση.

Η τέχνη του θεάτρου είναι η ευγενέστερη αλλά και η πλέον εφήμερη. Δεν διατηρούνται οι ερμηνείες παρά μόνο στη μνήμη του κοινού. Σαν θρύλος μεταφέρεται στους μεταγενέστερους η συγκλονιστική ερμηνεία της Λαμπέτη, η άφθαστη βιρτουοζιτέ του Χορν, ελάχιστοι πλέον θα ζουν από όσους είχαν δει επί σκηνής τον Γιώργο Παππά, τη Μαρίκα Κοτοπούλη… Εάν πεις για βιντεοσκοπημένες παραστάσεις, όσο φιλότιμη, όσο πιστή η καταγραφή, η μαγεία αλίμονο χάνεται. Για αυτό είναι πολύτιμα τα προγράμματα. Διότι εκείνα κάπως διατηρούν – για να παραφράσω τον Καβάφη – ό,τι είχε η παράσταση που να αξίζει, ό,τι είχες κάποια νύχτα αγαπήσει…

«Πρόγραμμα έχετε;»

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΝΕΑ