Μοντεσσόρι: Είναι όντως το σχολείο με τη μεγαλύτερη επιρροή στον κόσμο;

Όταν εξετάζουμε τη ζωή των πλούσιων και διάσημων, είναι πάντα δελεαστικό να αναζητούμε τα μυστικά των επιτυχιών τους. Ιδού λοιπόν ένα brain teaser: τι κοινό έχουν η μαγείρισσα Τζούλια Τσάιλντ, ο συγγραφέας Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, η τραγουδίστρια Τέιλορ Σουίφτ και οι ιδρυτές της Google Λάρι Πέιτζ και Σεργκέι Μπριν;

Η απάντηση είναι ότι όλοι τους φοίτησαν σε σχολεία Μοντεσσόρι όταν ήταν μικρά παιδιά. Στις ΗΠΑ, η επιρροή των σχολείων στον κόσμο της τέχνης και της τεχνολογίας έχει επισημανθεί εδώ και καιρό. Αλλά η εμβέλεια της εκπαιδευτικής μεθόδου πηγαίνει πολύ πιο πέρα.

Ο ηγέτης της ινδικής ανεξαρτησίας Μαχάτμα Γκάντι ήταν οπαδός της μεθόδου Μοντεσσόρι και περιέγραψε πώς τα παιδιά που διδάσκονταν με αυτήν «δεν ένιωθαν κανένα βάρος της μάθησης, καθώς μάθαιναν τα πάντα καθώς έπαιζαν».

Ο Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ, ο Ινδός συνθέτης, ζωγράφος, συγγραφέας, φιλόσοφος και νομπελίστας ποιητής, δημιούργησε ένα δίκτυο σχολείων Μοντεσσόρι για να απελευθερώσει τη δημιουργική αυτοέκφραση των παιδιών.

Photo: Wikimedia Commons

Όμως, η μέθοδος λειτουργεί πραγματικά;

Έχει περάσει περισσότερος από ένας αιώνας από τότε που η Ιταλίδα γιατρός και παιδαγωγός Μαρία Μοντεσσόρι σχεδίασε τις διάσημες αρχές της, οι οποίες ενθάρρυναν τα παιδιά να αναπτύσσουν αυτονομία από μικρή ηλικία. Η ζωή της προσφέρει μια εμπνευσμένη ιστορία μιας πρώιμης φεμινίστριας που τόλμησε να αψηφήσει το φασιστικό καθεστώς για να κυνηγήσει το όνειρό της. Και σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, υπάρχουν σήμερα τουλάχιστον 60.000 σχολεία σε όλο τον κόσμο που χρησιμοποιούν τη μέθοδο Μοντεσσόρι.

Είναι αξιοσημείωτο, ωστόσο, ότι τα οφέλη της μοντεσσοριανής εκπαίδευσης παραμένουν αντικείμενο συζήτησης. Αυτό οφείλεται εν μέρει στις εγγενείς δυσκολίες διεξαγωγής επιστημονικής έρευνας στην τάξη, πράγμα που σημαίνει ότι οι υπάρχουσες μελέτες έχουν υποστεί σοβαρή κριτική από τους σκεπτικιστές. Μόλις πρόσφατα οι ερευνητές μπόρεσαν να επιλύσουν ορισμένα από αυτά τα ζητήματα και τα συμπεράσματά τους αποτελούν ένα ενδιαφέρον ανάγνωσμα για εκπαιδευτικούς, γονείς, μαθητές – και για όποιον γοητεύεται από την πλαστικότητα του παιδικού μυαλού.

Photo: Wikimedia Commons

Παίζοντας με ψίχουλα ψωμιού

Η Μοντεσσόρι γεννήθηκε στο μικρό ιταλικό δήμο Chiaravalle το 1870 από προοδευτικούς γονείς, οι οποίοι συναναστρέφονταν συχνά με τους κορυφαίους στοχαστές και επιστήμονες της χώρας. Αυτό το φωτισμένο οικογενειακό περιβάλλον παρείχε στη Μοντεσσόρι πολλά πλεονεκτήματα σε σχέση με άλλα νεαρά κορίτσια της εποχής.

«Η υποστήριξη της μητέρας της ήταν ζωτικής σημασίας για ορισμένες σημαντικές αποφάσεις, όπως η εγγραφή της σε τεχνική σχολή μετά τη στοιχειώδη εκπαίδευσή της» λέει η Elide Taviani, μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Opera Nazionale Montessori στη Ρώμη της Ιταλίας – του οργανισμού που ίδρυσε η Μοντεσσόρι για την έρευνα και την προώθηση των εκπαιδευτικών μεθόδων της. Η υποστήριξη των γονέων της αποδείχθηκε επίσης απαραίτητη για την απόφασή της να σπουδάσει ιατρική, έναν τομέα στον οποίο κυριαρχούσαν οι άνδρες.

«Η οικογένεια της Μαρίας Μοντεσσόρι ήταν πάντα εξαιρετικά ευαίσθητη σε κοινωνικά ζητήματα» προσθέτει η Taviani, όπως ο αγώνας για τη χειραφέτηση της γυναίκας – ένας αγώνας που η Μοντεσσόρι θα συνέχιζε και στην ενήλικη ζωή της. «Αντιπροσώπευε ένα σημαντικό σημείο αναφοράς για άλλες γυναίκες της εποχής».

Αμέσως μετά την αποφοίτησή της, το 1896, η Μοντεσσόρι άρχισε να εργάζεται ως εθελοντής βοηθός σε μια ψυχιατρική κλινική του Πανεπιστημίου της Ρώμης, όπου φρόντιζε παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες. Τα δωμάτια ήταν γυμνά, με ελάχιστα έπιπλα. Μια μέρα, διαπίστωσε ότι τα παιδιά έπαιζαν με ενθουσιασμό με ψίχουλα ψωμιού που είχαν πέσει στο πάτωμα, λέει η Catherine L’Ecuyer, ερευνήτρια ψυχολογίας και εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο της Ναβάρα στην Ισπανία και συγγραφέας του βιβλίου The Wonder Approach.

«Τότε της ήρθε στο μυαλό ότι η προέλευση ορισμένων διανοητικών αναπηριών θα μπορούσε να σχετίζεται με την εξαθλίωση». Με το κατάλληλο μαθησιακό υλικό, αυτά και άλλα νεαρά μυαλά θα μπορούσαν να γαλουχηθούν, κατέληξε η Μοντεσσόρι.

Δείτε το βίντεο

Μια υπέροχη παρατήρηση που άλλαξε την ιστορία της εκπαίδευσης

Η παρατήρηση αυτή θα οδηγούσε τη Μοντεσσόρι στην ανάπτυξη μιας νέας μεθόδου εκπαίδευσης που επικεντρωνόταν στην παροχή της βέλτιστης διέγερσης κατά τις ευαίσθητες περιόδους της παιδικής ηλικίας.

Στο επίκεντρό της ήταν η αρχή ότι όλα τα μαθησιακά υλικά πρέπει να έχουν παιδικό μέγεθος και να είναι σχεδιασμένα έτσι ώστε να απευθύνονται σε όλες τις αισθήσεις. Επιπλέον, κάθε παιδί θα πρέπει επίσης να έχει τη δυνατότητα να κινείται και να δρα ελεύθερα και να χρησιμοποιεί τη δημιουργικότητα και τις ικανότητες επίλυσης προβλημάτων. Οι δάσκαλοι αναλάμβαναν το ρόλο του καθοδηγητή, υποστηρίζοντας τα παιδιά χωρίς εξαναγκασμό ή έλεγχο.

Η Μοντεσσόρι άνοιξε το πρώτο της «Casa dei Bambini» – Σπίτι των παιδιών – το 1907 και σύντομα γέννησε πολλά άλλα. Με την πάροδο του χρόνου, σφυρηλάτησε επίσης δεσμούς με οραματιστές σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του Γκάντι.

Ίσως προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι, όταν οι φασίστες ανέβηκαν για πρώτη φορά στην εξουσία στην Ιταλία το 1922, αρχικά αγκάλιασαν το κίνημά της. Σύντομα όμως ήρθαν να αντιταχθούν στην έμφαση που έδινε στην ελευθερία έκφρασης των παιδιών. Σύμφωνα με την Taviani, οι αξίες της Μοντεσσόρι αφορούσαν πάντα τον ανθρώπινο σεβασμό και «τα δικαιώματα των παιδιών και των γυναικών. Αλλά οι φασίστες ήθελαν να εκμεταλλευτούν το έργο της και τη φήμη της».

Τα πράγματα έφτασαν σε οριακό σημείο όταν το φασιστικό καθεστώς προσπάθησε να επηρεάσει το εκπαιδευτικό περιεχόμενο των σχολείων και το 1934 η Μοντεσσόρι και ο γιος της αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την Ιταλία.

Θα επέστρεφε στην πατρίδα της μόνο το 1947 και συνέχισε να γράφει και να αναπτύσσει τη μέθοδό της μέχρι το θάνατό της το 1952, σε ηλικία 81 ετών.

Photo: Wikimedia Commons

Παιδιά υπό την ευθύνη της

Σήμερα υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη σχολείων Μοντεσσόρι, τα οποία δεν αναγνωρίζονται όλα από την Όπερα Μοντεσσόρι, αλλά ορισμένες θεμελιώδεις αρχές έχουν παραμείνει ανέπαφες. Μία από αυτές είναι η ιδέα των δασκάλων ως ευγενικών οδηγών, που ενθαρρύνουν τα παιδιά να ολοκληρώνουν τις δραστηριότητες με όσο το δυνατόν λιγότερη παρέμβαση των ενηλίκων.

«Τα παιδιά μας μαθαίνουν να αυτοδιαχειρίζονται» λέει η Miriam Ferro, η διευθύντρια του Ecoscuola Montessori στο Παλέρμο της Σικελίας, το οποίο δέχεται παιδιά από τους πρώτους μήνες μέχρι την ηλικία των έξι ετών.

Ορισμένα μαθήματα στην Ecoscuola είναι παρόμοια με αυτά που διδάσκονται σε άλλα νηπιαγωγεία και σχολεία, όπως τα μαθηματικά και η μουσική. Υπάρχει όμως και ένα τμήμα που ονομάζεται «πρακτική ζωή», το οποίο ανάγεται στο αρχικό όραμα της Μοντεσσόρι για την αυτονομία των παιδιών.

Περιλαμβάνει πρακτικές εργασίες της πραγματικής ζωής, όπως το σερβίρισμα ροφημάτων στους συμμαθητές τους. Για λόγους ασφαλείας, οι δάσκαλοι αναλαμβάνουν να βράσουν το νερό, αλλά τα παιδιά παίζουν ενεργό ρόλο στον καθαρισμό της επιφάνειας εργασίας και στη συνέχεια παρουσιάζουν τα ροφήματα στους άλλους. «Και κατά τη διάρκεια του πρωινού και του μεσημεριανού γεύματος είναι επίσης αυτοκατευθυνόμενα να στρώσουν το τραπέζι και να σερβίρουν τους συμμαθητές τους» λέει η Ferro.

Η μέθοδος ενθαρρύνει την ανεξαρτησία, αλλά και τη συνεργασία. Παιδιά διαφορετικών ηλικιών διδάσκονται στην ίδια τάξη, έτσι ώστε τα εξάχρονα, για παράδειγμα, να μπορούν να βοηθήσουν τα τρίχρονα. Δεν υπάρχουν τεστ ή βαθμοί, ώστε να αποφεύγεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των μαθητών.

Κάθε μάθημα διαρκεί τρεις ώρες, για να μπορούν τα παιδιά να εντρυφήσουν σε αυτό που κάνουν. Τα μαθησιακά υλικά είναι σχεδιασμένα για να τα χειρίζονται και να τα εξερευνούν με όλες τις αισθήσεις, όπως τα γράμματα και οι αριθμοί από γυαλόχαρτο, τα οποία το παιδί μπορεί να ανιχνεύσει με το δάχτυλό του.

Όσο χαρούμενη και λογική και αν ακούγεται αυτή η ιδέα, επιφέρει κάποια απτά οφέλη, πέρα από αυτά που παρατηρούνται σε μια τυπική τάξη;

Μπορεί να φαίνεται απλή ερώτηση, αλλά είναι πολύ δύσκολο να απαντηθεί. Οι έρευνες δείχνουν ότι μπορεί να υπάρχουν οφέλη από συγκεκριμένες πτυχές της μοντεσσοριανής εκπαίδευσης – αλλά τα αποτελέσματα συνοδεύονται από σημαντικές επιφυλάξεις. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η τυπική επιστημονική διαδικασία που χρησιμοποιείται για να διαπιστωθεί αν κάτι λειτουργεί ή όχι, είναι δύσκολο να εφαρμοστεί στην τάξη.

Photo: Wikimedia Commons

Μοντεσσόρι ή προνομιούχο περιβάλλον;

Σίγουρα, ορισμένες μελέτες είχαν δείξει ότι είχαν μια σειρά από οφέλη για την ανάπτυξη των παιδιών, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτό είναι αποτέλεσμα της μεθόδου Μοντεσσόρι ή αν οφείλεται απλώς στο προνομιούχο περιβάλλον τους.

Η Angeline Lillard, καθηγήτρια ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια στο Charlottesville, προσπάθησε να ξεπεράσει αυτά τα ζητήματα εξετάζοντας ένα συγκεκριμένο σχολείο Μοντεσσόρι στο Μιλγουόκι των ΗΠΑ.

Τα παιδιά που έκαναν αίτηση για το σχολείο επιλέχθηκαν μέσω ενός συστήματος κλήρωσης. Αυτή η τυχαία επιλογή θα έπρεπε να εξαλείψει αυτούς τους άλλους συσχετικούς παράγοντες – επιτρέποντας στην Lillard να είναι πιο σίγουρη ότι οι όποιες διαφορές οφείλονται στην ίδια τη μέθοδο Μοντεσσόρι.

Αναλύοντας την πρόοδό τους στην ηλικία των πέντε ετών, η Lillard διαπίστωσε ότι τα παιδιά που πήγαν στο σχολείο Μοντεσσόρι είχαν την τάση να έχουν καλύτερες δεξιότητες γραφής, αριθμητικής, εκτελεστικής λειτουργίας και κοινωνικές δεξιότητες, σε σύγκριση με εκείνα που είχαν φοιτήσει στα άλλα σχολεία. Και στην ηλικία των 12 ετών, έδειξαν καλύτερες ικανότητες αφήγησης ιστοριών.

Όσο θετικά και αν είναι αυτά τα αποτελέσματα, αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό βασίστηκε σε σχετικά μικρό δείγμα μαθητών. Η Chloe Marshall από το Ινστιτούτο Εκπαίδευσης του University College του Λονδίνου αναφέρει ότι τα αποτελέσματα της Lillard παρέχουν το πιο αυστηρό τεστ μέχρι στιγμής, «αλλά είναι μόνο ένα στοιχείο και χρειαζόμαστε αναπαραγωγή στην επιστήμη».

Photo: Wikimedia Commons

Τα οφέλη του «αδόμητου χρόνου»

Εξετάζοντας γενικότερα τη βιβλιογραφία για την εκπαίδευση και την ψυχολογία, ωστόσο, η Marshall υποψιάζεται ότι η μέθοδος επιφέρει κάποια οφέλη, χωρίς να υπάρχουν μειονεκτήματα. Για παράδειγμα, υπάρχουν κάποια πρόσφατα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η παροχή στα παιδιά μη δομημένου χρόνου, κατά τον οποίο τα αφήνουν να ασχοληθούν με τις δικές τους δραστηριότητες χωρίς πολλές παρεμβάσεις από έναν ενήλικα, οδηγεί σε μεγαλύτερη ανεξαρτησία και αυτοκαθοδήγηση – και αυτή η προσέγγιση βρίσκεται στην καρδιά της μεθόδου Μοντεσσόρι.

Υπάρχουν επίσης κάποια στοιχεία που δείχνουν ότι τα παιδιά σε τάξεις που χρησιμοποιούν μόνο τα εκπαιδευτικά υλικά Μοντεσσόρι έχουν καλύτερες επιδόσεις από τάξεις με άλλα είδη εκπαιδευτικών αντικειμένων – γεγονός που υποδηλώνει ότι ο μοναδικός σχεδιασμός τους ωφελεί την πρώιμη μάθηση.

Η Solange Denervaud, νευροεπιστήμονας στο Centre Hospitalier Universitaire Vaudois στην Ελβετία και πρώην δασκάλα Μοντεσσόρι η ίδια, είναι εξίσου θετική. Σε πρόσφατη μελέτη της διαπίστωσε ότι τα παιδιά που φοιτούν σε σχολεία Μοντεσσόρι τείνουν να έχουν μεγαλύτερη δημιουργικότητα, η οποία, με τη σειρά της, φάνηκε να συνδέεται με καλύτερα ακαδημαϊκά αποτελέσματα. (Αν και δεν μπόρεσε να αποκτήσει ένα πλήρως τυχαιοποιημένο δείγμα μαθητών, προσπάθησε να διασφαλίσει ότι συνέκρινε παιδιά με παρόμοια νοημοσύνη και κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο, σε μια προσπάθεια να εξαλείψει ορισμένους από τους συσχετικούς παράγοντες).

Η Denervaud υποψιάζεται ότι τα πλεονεκτήματα οφείλονται στην εμπειρία των παιδιών να αναλαμβάνουν την ηγεσία των μαθησιακών τους δραστηριοτήτων από μικρή ηλικία, καθώς και στην αυξημένη ευκαιρία να βρίσκουν τις δικές τους λύσεις σε ένα πρόβλημα και να μαθαίνουν από τα λάθη τους – όλα αυτά θα πρέπει να ενθαρρύνουν μια πιο ευέλικτη σκέψη. «Είναι ένας ασφαλής χώρος για να κάνουν δοκιμές και λάθη» προτείνει.

Μήπως η επιτυχία των αποφοίτων Μοντεσσόρι αντανακλά αυτά τα οφέλη; Η Marshall λέει ότι πρέπει να κρατήσουμε επιφυλάξεις, καθώς δεν έχουμε ακόμη πειστικά στοιχεία για τα μακροπρόθεσμα οφέλη. Η Denervaud είναι πιο θετική: λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματά της, πιστεύει ότι η εκπαίδευση Μοντεσσόρι θα μπορούσε να βοηθήσει τους ανθρώπους να προοδεύσουν στις δημιουργικές βιομηχανίες.

«Όταν είσαι στο σχολείο, χτίζεις την αρχιτεκτονική του μυαλού σου» λέει. Θα ήταν λογικό ότι οι άνθρωποι που έχουν μάθει να είναι αυτενεργοί, ευέλικτοι και συνεργάσιμοι σε νεαρή ηλικία έχουν πλεονέκτημα αργότερα στη ζωή τους, λέει.

Είναι, τελικά, απόδειξη του έργου της Μοντεσσόρι ότι, περισσότερα από 100 χρόνια μετά το άνοιγμα του πρώτου της σχολείου, οι εκπαιδευτικοί εξακολουθούν να παλεύουν με τη θεωρία της και ότι αυτή συνεχίζει να εμπνέει σοβαρές έρευνες. Και δεδομένων των δελεαστικών πρόσφατων αποτελεσμάτων, μπορεί να συνεχίσει να πυροδοτεί συζητήσεις για έναν ακόμη αιώνα.

Δείτε το βίντεο

*Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο bbc.com