Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η ετεοκυπριακή γλώσσα

Εξ όσων γνωρίζουμε, στους αιώνες έως την Ελληνιστική Περίοδο τρεις ήταν οι ομιλούμενες γλώσσες στην Κύπρο: η ελληνική, η φοινικική και η λεγόμενη ετεοκυπριακή.

Την ελληνική, αλλά στην κυπριακή διαλεκτική μορφή της –τμήμα του ανατολικού κλάδου της αποκαλούμενης αρκαδοκυπριακής διαλέκτου–, τη μιλούσαν στις περισσότερες περιοχές της μεγαλονήσου, από την Πάφο προς δυσμάς έως τη Σαλαμίνα προς ανατολάς.

Τη φοινικική τη χρησιμοποιούσαν κατά κύριο λόγο στο Κίτιο (νυν Λάρνακα), επ’ ολίγον δε και στο βασίλειο της Λαπήθου, στη βόρεια ακτογραμμή του νησιού.

Την ετεοκυπριακή τέλος, για την οποία είχαμε κάνει λόγο και στο προηγούμενο άρθρο μας αναφορικά με το κυπριακό συλλαβάριο, τη μιλούσαν στη νότια Κύπρο, κυρίως στην Αμαθούντα (πλησίον της Λεμεσού), δευτερευόντως δε στο Κίτιο και στους Γόλγους.

Οι όροι «ετεοκυπριακή γλώσσα» και «Ετεοκύπριοι» είναι δύο συμβατικές ονομασίες, που επινοήθηκαν από τους επιστήμονες κατ’ αναλογίαν προς τους όρους «ετεοκρητική γλώσσα» και «Ετεόκρητες» (οι Ετεόκρητες, όπως έχουμε προαναφέρει, ήταν κατά την παράδοση οι αρχαιότεροι κάτοικοι της Κρήτης, οι γνήσιοι Κρήτες, κατοικούσαν δε στο ανατολικό τμήμα του νησιού).

Για την καταγραφή της ετεοκυπριακής γλώσσας χρησιμοποιήθηκε το κυπριακό συλλαβάριο, δηλαδή η κυπριακή συλλαβική γραφή, στην επικρατέστερη από τις παραλλαγές της (απαντά σε πόλεις όπως το Ιδάλιο, η Σαλαμίνα κ.ά.). Στις ετεοκυπριακές επιγραφές, που ανακαλύφθηκαν προπάντων στην Αμαθούντα και τα περίχωρά της (χρονολογούνται ως επί το πλείστον στον 5ο και στον 4ο αιώνα π.Χ.), εντοπίζουμε σποραδικώς ορισμένα αμιγώς ελληνικά ονόματα, αλλά με καταλήξεις που δεν είναι ελληνικές.

Από το υπό εξέταση υλικό ξεχωρίζει μια δίγλωσση και δίγραφη επιγραφή που ανακαλύφθηκε σχεδόν ακέραιη στην ακρόπολη της Αμαθούντας το 1913. Το κείμενο σε ετεοκυπριακή γλώσσα προηγείται και είναι εκτενέστερο, ενώ το κείμενο σε ελληνικό αλφάβητο είναι σαφώς συντετμημένο, καθώς αποτελείται από πέντε μόνο λέξεις και δύο άρθρα: Η πόλις η Αμαθουσίων Αρίστωνα Αριστώνακτος ευπατρίδην. Είναι προφανής, επίσης, ο τιμητικός χαρακτήρας του κειμένου: η πόλη των Αμαθουσίων τίμησε τον ευπατρίδη ή ευγενή Αρίστωνα, το γιο του Αριστώνακτος. Εντούτοις, στο ετεοκυπριακό κείμενο αναγνωρίσιμα είναι μόνο τα δύο ανθρωπωνύμια, ενώ για τις λοιπές έννοιες της επιγραφής έχουν απλώς διατυπωθεί πολλές και ποικίλες εικασίες.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με μια άλλη δίγλωσση επιγραφή που ανακαλύφθηκε στην Αμαθούντα πολύ αργότερα, το 1979. Πρόκειται για μια αναθηματική επιγραφή, που γνωστοποιεί ότι ο τελευταίος βασιλιάς της Αμαθούντας, ο Ανδροκλής, αφιέρωσε κάποια αγάλματα στην Κυπρία Αφροδίτη. Και εδώ αναγνωρίσιμο στο ετεοκυπριακό κείμενο είναι μόνο το ανθρωπωνύμιο, το όνομα του βασιλιά.

Τούτων δοθέντων, οι γνώσεις μας για τα μορφολογικά στοιχεία της ετεοκυπριακής γλώσσας (καταλήξεις κ.λπ.) είναι πάρα πολύ περιορισμένες, ενώ το λεξιλόγιό της παραμένει μια σκοτεινή υπόθεση. Αυτό, με τη σειρά του, σημαίνει ότι οι προσπάθειες για τη γλωσσική ένταξη της ετεοκυπριακής (στις γλώσσες της Μικράς Ασίας, στη σημιτική γλωσσική οικογένεια κ.α.) είναι επισφαλέστατες. Από την άποψη πάντως της απώτατης καταγωγής του, πιθανολογείται η σύνδεση του γλωσσικού αυτού ιδιώματος με μια από τις γλώσσες που μιλούσαν στην Κύπρο την Εποχή του Χαλκού, κατά συνέπεια η συσχέτισή του με κάποια από τις κυπρομινωικές γραφές.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ετεοκυπριακή επιγραφή, πιθανώς από την Αμαθούντα (Ashmolean Museum, πηγή: BabelStone).