Πλησιάζοντας το τέλος του αιώνα, το κλίμα που κυοφόρησε τη γενιά του Μάνου Χατζιδάκι έχει εντελώς μεταβληθεί, έτσι ώστε ένας-ένας που φεύγει αποδυναμώνει επικίνδυνα τον πολιτιστικό ορίζοντα της χώρας.

Ασφυκτικά μικρός ο γεωγραφικός χώρος της Ελλάδας, δεν επαρκεί για να αναπτύξει τη δημιουργική δραστηριότητα του Έλληνα, χωρίς να τον εμπλέξει στους μηχανισμούς της αναστολής, της φθοράς, του συμβιβασμού, της καθημερινότητας. Ένας ευρύτερος χώρος διασποράς τού ήταν πάντα απαραίτητος για να αναπτύξει τις ικανότητές του και να συντηρήσει ταυτόχρονα την πολιτιστική του ταυτότητα. Σήμερα αυτός ο χώρος δεν λειτουργεί ή, όπου λειτουργεί, έχει χάσει την πολιτισμική συνοχή του.

Η σύγχρονη Ελλάδα δεν έχει βρει τον εαυτό της και η «πολιτισμική άνοιξη» του Μάνου Χατζιδάκι δεν την σώζει. Παραπαίει χωρίς σταθερή κατεύθυνση, χωρίς προοπτική, κυρίως τώρα που καλείται να επανενταχθεί στο οικουμενικό γίγνεσθαι.

Ποιο ήταν το κλίμα που κυοφόρησε και ανέθρεψε αυτή την πλειάδα των κορυφαίων ελλήνων δημιουργών στις μεταπολεμικές δεκαετίες; Στη μεταπολεμική Ελλάδα ήταν πρόσφατες οι μνήμες του Έπους του ’40. Δεν είχαμε εισπράξει το τίμημά του στις συνθήκες της ειρήνης, είχαμε όμως εισπράξει την τιμή της θυσίας για το υπέρτατο αγαθό της ελευθερίας, εγγράφοντας ένα νέο κεφάλαιο στην υπερβατική σχέση του Έλληνα με την Ιστορία.


«ΤΟ ΒΗΜΑ», 31.7.1994, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η δικτατορία, ο πόλεμος και η μεταπολεμική «εμφύλια διάσπαση» ερήμωσαν τη χώρα και οδήγησαν τον Έλληνα στην πνευματική διασπορά, στην έξοδο, στη μετανάστευση. Διχοτομήθηκε η εθνική συνείδηση και τέθηκε σε αμφισβήτηση η ελληνική ταυτότητα.

Και ενώ διάχυτος ήταν ο φανατισμός και τα πάθη, ένας πυρήνας νέων ωρίμαζε με όνειρα και φιλοδοξίες. Ξεκινούσαν πέρα από τους εφιάλτες και τις μνήμες των καταστροφών, από την αρχή της δημιουργίας. Αναζήτησαν τις πρώτες ύλες στα αρχέτυπα και έχτισαν έναν κόσμο ελληνικό, αληθινό, γνήσιο, ακέραιο, πέρα από την «Ελλάδα των συνόρων ή των μνημείων».

Το έργο μιας πλειάδας δημιουργών δύσκολα συνεχίζεται από διαδόχους. Ένα πνευματικό οικοδόμημα αποτελεί συγκυρία ειδικών συνθηκών που δεν επαναλαμβάνονται ούτε κληρονομούνται. Η διαδοχή είναι μορφή συντήρησης και έχει μέσα της τον σπόρο της διάλυσης και φθοράς. Η κοινωνία που εξέθρεψε τη γενιά του Μάνου Χατζιδάκι ακολουθούσε άλλους ρυθμούς από τους σημερινούς. Ο παλιός κοινωνικός ιστός λειτουργούσε ακόμα. Το σχολείο –αν και συμβατικό όπως κάθε σχολείο– έβρισκε τη συνέχειά του στην οικογένεια, στη γειτονιά, στη μικρή πόλη, στην εκκλησία, στο καφενείο. Τα μεγέθη δεν είχαν ακόμη ανατραπεί και η επικοινωνία διατηρούσε την ανθρώπινη διάσταση. Τα όνειρα των νέων, ιδιαίτερα φιλόδοξα, δεν είχαν χάσει τον «ελληνικό τους υπερβατικό προσανατολισμό» ούτε είχαν ισοπεδωθεί από τη σύγχρονη αντιμετώπιση του ανθρώπου ως αντικειμένου της παραγωγικής διαδικασίας.

Το πνευματικό οικοδόμημα της γενιάς του Μάνου Χατζιδάκι άντλησε από το μέγα απόθεμα της Ιστορίας μύθους, σύμβολα, ιδέες, στοχασμούς, ήχους, ρυθμούς –από το απώτερο παρελθόν ως το πιο πρόσφατο παρόν– και τους απέδωσε με έργα και λόγους που αιφνιδίασαν, σκανδάλισαν, προκάλεσαν, συγκλόνισαν. Έφεραν μηνύματα, κοσμογονικά, πανάρχαια αλλά και σύγχρονα, και τα έθεσαν στη διαχρονική τροχιά της τέχνης και του λόγου, της σύγχρονης τέχνης, της τέχνης πέρα από τον χρόνο και τον τόπο. Ήταν επαναστατική η γενιά τους, άσκησε εξουσία πέρα από τις συμβατικές, τάραξε τα λιμνάζοντα νερά και έριξε το σπέρμα της αλήθειας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, του διαλόγου, της ευθύνης και του κάλλους. Ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν ταυτόχρονα ομηρικός ήρωας, Αθηναίος του 5ου π.Χ. αιώνα, σοφός της Αναγέννησης, διαφωτισμένος Ευρωπαίος και ευσεβής ορθόδοξος.


*Εξαίρετο κείμενο της αείμνηστης Νίκης Γουλανδρή, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα της Κυριακής» στις 31 Ιουλίου 1994. Η Γουλανδρή, τότε διευθύντρια του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, είχε κληθεί να καταθέσει την άποψή της στο αγωνιώδες ερώτημα εάν υπήρχαν αντάξιοι διάδοχοι –και, συνακόλουθα, ένα υψηλό κλίμα δημιουργίας– της γενιάς του Μάνου Χατζιδάκι, της Μελίνας Μερκούρη, του Γιάννη Ρίτσου, του Γιάννη Τσαρούχη και του Κάρολου Κουν. Μιας γενιάς που είχε δημιουργήσει το λεγόμενο μεταπολεμικό ελληνικό πολιτισμό και έκλεινε στα τέλη του προηγούμενου αιώνα το βιολογικό της κύκλο.


Η Νίκη Γουλανδρή, πολυσχιδής και αναμφίβολα χαρισματική προσωπικότητα, έγινε γνωστή ανά την υφήλιο για τους αγώνες της υπέρ της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, για τις άοκνες προσπάθειές της να διαμορφωθεί διαμέσου της παιδείας περιβαλλοντική συνείδηση στους πολίτες, προπάντων στους νέους.


Η Γουλανδρή, η οποία υπήρξε πέραν των άλλων μια αξιολογότατη βοτανική ζωγράφος, σφράγισε την πολιτιστική ζωή της χώρας μας επί μισόν και πλέον αιώνα.


Το 1964 ίδρυσε μαζί με το σύζυγό της, Άγγελο Γουλανδρή, το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας (ΜΓΦΙ), που έμελλε να θέσει τα θεμέλια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στη χώρα μας.


Η Νίκη Γουλανδρή απεβίωσε στις 9 Φεβρουαρίου 2019, πλήρης ημερών.

Headlines