Εθνος, τάξη και Αριστερά

Το Κυπριακό παραµένει ανοιχτή πληγή, όχι µόνο ως τραύµα µιας συνεχιζόµενης διχοτόµησης και ως παράµετρος που επίµονα φορτίζει τις σχέσεις ανάµεσα σε Ελλάδα, Τουρκία και Κύπρο, αλλά και ως συνεχιζόµενη δοκιµασία για την Αριστερά και την ιστορική της αναφορά ταυτόχρονα στις υποτελείς τάξεις στη σύγκρουσή τους µε τις κυρίαρχες και στην απαλλαγή από µορφές εθνικής καταπίεσης, την ένταση ανάµεσα στο διεθνιστικό κοσµοείδωλο και την αντιαποικιακή και αντιιµπεριαλιστική στράτευση. Με αυτά τα ερωτήµατα και εντάσεις ασχολείται ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ψηφίδες, σε επιµέλεια του Νίκου Χριστοφή, πρόλογο του Αντρέα Παναγιώτου και τίτλο «Μεταξύ έθνους και τάξης. Αριστερές και Κυπριακό, 1920 – 1974» και το οποίο εξετάζει πώς αντιµετώπισαν το Κυπριακό τα αριστερά κόµµατα σε Ελλάδα, Κύπρο και Τουρκία.

Ο Αλέξης Αλέκου ασχολείται με το πώς διαμορφώθηκε και μετατοπίστηκε η θέση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου (ΚΚΚ), από την αρχική εχθρότητα προς τη θέση της «Ενωσης», στη μεταγενέστερη υποστήριξή της, ιδίως μετά τη δημιουργία του Ανορθωτικού Κόμματος Εργαζόμενου Λαού (ΑΚΕΛ). Ο Αχμέτ Τζαβίτ Αν και ο Νίκος Χριστοφής ασχολούνται με το λίγο μελετημένο ζήτημα της ιστορίας της τουρκοκυπριακής Αριστεράς, τους κοινούς αγώνες, τις διχογνωμίες αλλά και τις δολοφονίες αριστερών από την παρακρατική Τουρκική Οργάνωση Αντίστασης (ΤΜΤ). Ο Σπύρος Σακελλαρόπουλος ασχολείται με την εξέλιξη των τοποθετήσεων του ΣΕΚΕ αρχικά και του ΚΚΕ αργότερα για το Κυπριακό, τον τρόπο που αυτές επηρεάστηκαν πρώτα από τις φορτίσεις της περιόδου αμέσως μετά από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά από τις θέσεις της Κομιντέρν και τελικά από τη στροφή του ΚΚΕ σε γραμμή εθνικής ανεξαρτησίας και εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, που θα μεταφραστεί σε υιοθέτηση της Ενωσης. Ο Αντώνης Αντωνίου εξετάζοντας την εξέλιξη των θέσεων της ΕΔΑ στη δεκαετία του 1950 εντοπίζει τη σημασία που είχε η ταύτιση με τον αντιαποικιακό αγώνα (ιδίως μετά την ανάδυση του Κινήματος των Αδεσμεύτων) αλλά και τον αντιιμπεριαλισμό. Ο Νίκος Χριστοφής ασχολείται με την τουρκική Αριστερά μελετώντας τις θέσεις του Κόμματος Εργατών Τουρκίας (ΤΙΡ), του πρώτου μαρξιστικού κόμματος στο οποίο επιτράπηκε η νόμιμη πολιτική δράση στην Τουρκία μετά το 1960 και το οποίο επίσης μετατοπίζεται σε θέσεις που συνδυάζουν την εθνική και την αντιαποικιακή – αντιιμπεριαλιστική τοποθέτηση. Τέλος, ο Νίκος Τριμικλινιώτης σχολιάζει κριτικά τις υπόλοιπες τοποθετήσεις του βιβλίου, εντοπίζοντας τις εντάσεις που εξακολουθούν να διαπερνούν τόσο τις διαφορετικές ιστορικές τοποθετήσεις των εκδοχών Αριστεράς στις τρεις χώρες, όσο και την σημερινή αποτίμησή τους.

Ερωτήματα στρατηγικής

Το ενδιαφέρον – και η αξία – του βιβλίου έγκειται στο ότι δεν επιστρέφει μόνο στα ίδια τα ερωτήματα στρατηγικής και τακτικής, από το εάν έπρεπε να υιοθετηθεί η γραμμή της Ενωσης έως το εάν ήταν ορθή η άρνηση υιοθέτησης ένοπλων πρακτικών από την Αριστερά (σε αντίθεση με τη Δεξιά), αλλά ότι προσπαθεί να τα δει στο φόντο της βαθύτερης έντασης με την οποία αναμετριέται η Αριστερά στη διασταύρωση έθνους και τάξης.

Γιατί ενώ η επικέντρωση στην ταξική διάσταση και την ενότητα των υποτελών στρωμάτων συνεπάγεται δυσπιστία απέναντι στα «εθνικά» οράματα των κυρίαρχων τάξεων και προσπάθεια για αλληλεγγύη που να υπερβαίνει σύνορα και εθνοτικές διαιρέσεις, οι αντιαποικιακοί και αντιιμπεριαλιστικοί αγώνες αποτέλεσαν κοινωνικές και πολιτικές δυναμικές που διαμόρφωναν πολύ μεγάλα περιθώρια επιρροής της Αριστεράς. Ομως, ταυτόχρονα, η στράτευση σε μια αντιαποικιακή οπτική μπορούσε να σημαίνει και μια «εθνική» τοποθέτηση που αν δεν υπονόμευε σίγουρα καθιστούσε δυσκολότερη την προηγούμενη προσπάθεια για ταξική ενότητα και αλληλεγγύη που να υπερβαίνει εθνοτικές διαιρέσεις.

Επιμένων εθνικισμός

Ακόμη περισσότερο αυτό που κάποιες στιγμές μπορεί να φάνταζε για τα κόμματα της Αριστεράς (και στις τρεις χώρες…) στοιχείο ανάκτησης μιας ηγεμονικής σχέσης με ευρύτερα λαϊκά στρώματα, δηλαδή η υιοθέτηση εθνικών αιτημάτων με αντιιμπεριαλιστική και αντιαποικιακή χροιά και παράλληλη κριτική των αστικών δυνάμεων για υποτελή ή συμβιβαστική στάση – και που σε πλευρές της εντόπιζε πραγματικά ζητήματα – δεν επέτρεπε να χαράσσονται διαχωριστικές γραμμές με έναν επιμένοντα εθνικισμό, που στον πυρήνα του παρέμεινε ανταγωνιστικός προς εκείνο τον διεθνιστικό πυρήνα που αναδεικνύει ως ενοποιητικό στοιχείο το κοινό βίωμα της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης.

Σκέψη για το σήμερα

Παρότι το βιβλίο επικεντρώνει στην ιστορική διάσταση του ζητήματος, προσφέρει άφθονες αφορμές για σκέψη για το σήμερα. Δεν αναφέρομαι μόνο στο ανοιχτό ερώτημα εάν μπορεί να υπάρξει μια δυναμική ενότητας των δύο κοινοτήτων, σε σύγκρουση με ντόπιες ελίτ και «εθνικά κέντρα», ώστε για να μη γίνει μη αντιστρέψιμη η διχοτόμηση. Αναφέρομαι στο ότι τα ερωτήματα για τη διαμόρφωση μορφών ενότητας που να παραπέμπουν στη «μετα-εθνική» συγκρότηση του λαού, ως κοινού αγώνα των υποτελών τάξεων, με ταυτόχρονη αναγνώριση του αποικιακού τραύματος και υπέρβαση των εθνοτικών διαφορών, αποκτούν ξεχωριστή επικαιρότητα όχι μόνο στις περιπτώσεις ανολοκλήρωτων αντιαποικιακών ρήξεων αλλά και εντός των σύγχρονων και εκ των πραγμάτων πολυεθνικών κοινωνιών.

Η ενότητα και το τίμημά της

Σε αυτό το τοπίο του τραύματος αποκτούν ξεχωριστή θέση οι μορφές εκείνες που επέμειναν μέχρι τέλους στον κοινό αγώνα των δύο κοινοτήτων. Μία από αυτές ήταν ο Τουρκοκύπριος Ντερβίς Αλί Καβάζογλου, που στη φωτογραφία του εξώφυλλου του βιβλίου μιλάει σε μια πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση το 1954. Δημοσιογράφος και συνδικαλιστής, θα στρατευθεί στις γραμμές του ΑΚΕΛ και θα δολοφονηθεί, μαζί με τον ελληνοκύπριο συνεργάτη του Κωστή Μισιαούλη, τον Απρίλιο του 1965 από την παρακρατική ΤΜΤ.