Φιόντορ Ντοστογιέφσκι: Ο ρεαλιστής, ο μυστικιστής

[…]

Σ’ έναν αιώνα κατεξοχήν μυθιστορηματοπαραγωγό –που κωδικοποίησε, κατά κάποιον τρόπο, τη μυθιστοριογραφική εμπειρία– το έργο του Ντοστογιέφσκι είναι μια απρογραμμάτιστη αντίδραση στο κατεστημένο. Αποτελεί την αίρεση, για τη νεότροπη εσωτερική του δομή· την εμβέλεια της ματιάς του δημιουργού του· την προφητική του. Ο Σταντάλ, ο Φλωμπέρ –ακόμη κι’ ο συμπατριώτης του, ο Τουργκένιεφ– που δείχνανε τόση επιμέλεια σε ό,τι αποκαλούμε «μυθιστορηματική οικονομία», θα χαρακτήριζαν «αισθητικά τερατουργήματα» αυτούς τους σωρούς από τα διασταυρούμενα γεγονότα, όπως ρίχνονταν ακατέργαστα στο χαρτί, το απρόσωπο ύφος, την άμετρη περιγραφικότητα, την υπερβολική ανάπτυξη του διαλόγου, τη χαλαρότητα στη χρονική διαδοχή των περιστατικών, τους πλατειασμούς – μ’ ένα λόγο, την έλλειψη κάθε συνθετικής φροντίδας. Από την άλλη, όμως, ο ίδιος ο δημιουργός του «Κόκκινου και Μαύρου», που απαιτούσε, για την αξιολόγηση μιας μυθιστορηματικής προσφοράς, κάποιο ποσοστό σε «ανέκδοτα αισθήματα», αν πρόφταινε να γνωρίσει το έργο του Ντοστογιέφσκι, θα παραδεχότανε πως είχε τη σφραγίδα της θείας δωρεάς. […]

Ο Ντοστογιέφσκι εκφράζεται ομοιοπαθητικά. Κάνει, θέλω να πω, μιαν ανενδοίαστη εξομολόγηση μέσα απ’ τους ήρωές του. Στα έργα του αυτοπροσωπογραφείται αυτός που είναι – όχι αυτός που θάθελε να είναι, όπως το επιδιώκει από αυταρέσκεια ο Σταντάλ, ή αυτός που θάπρεπε να είναι, όπως το απαιτούσε απ’ τον εαυτό του ο Τολστόη. Δε φορά μάσκα, για ν’ αποκρύψει το αυθεντικό του πρόσωπο, σαν τον Φλωμπέρ, ή για να το εξιδανικεύσει, όπως συνήθιζε ο Μπαλζάκ. Η παρατήρηση του Λουνατσάρσκι, πως «ο Ντοστογιέφσκι βιώνει ο ίδιος όλα τα γεγονότα μαζί με τους ήρωές του, βασανίζεται ο ίδιος με τα δικά τους βάσανα», είναι μια επιβεβαίωση της υπερυποκειμενικότητας της τέχνης του από έναν επίσημο σοβιετικό κριτικό, που φτάνει, μάλιστα, να τον χαρακτηρίσει «λυρικό καλλιτέχνη». […]

Ο Ντοστογιέφσκι το 1860

Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι αισθάνονται περισσότερο άνετα όταν κινούνται στο χώρο των ιδεών, παρά όταν βαδίζουν στους καθημερινούς δρόμους – σα να βαραίνουν τα βήματά τους τα τέσσερα κιλά αλυσίδες που είχαν φορέσει στα πόδια του δημιουργού τους καθώς ξεκινούσε κατάδικος για τη Σιβηρία. Θέλω να πω: ο ελάσσων Ντοστογιέφσκι είναι ο ρεαλιστής· ο μείζων, ο μυστικιστής. Πολύ επιγραμματικά το είχε επισημάνει ο Μερεζκόφσκι: «Στον Τολστόη ακούμε γιατί βλέπομε, στον Ντοστογιέφσκι βλέπομε γιατί ακούμε». Τα πράγματα του κόσμου, όπως διαθλώνται μέσα στην ψυχή του Ντοστογιεφσκικού ήρωα, του δίνουν εκείνη τη διάσταση προς το υπερκαιρικό, στην οποία οφείλει το δραματικό μεγαλείο του. Το βλέμμα του, ώρες-ώρες, μπορεί ν’ αντιφεγγίζει την απόγνωση ενός παγιδεμένου μέσα σ’ αυτό το δόκανο που αποκαλείται «Ζωή»· με την όλη του όμως στάση εκφράζει την υπερηφάνειά του ότι –και σ’ αυτή την παγίδα– μπορεί να σκέπτεται μ’ ελεύθερη συνείδηση. […]

Όταν ο ήρωας του Ντοστογιέφσκι, μέσα στην κρίση του πόνου ή της αγωνίας για τη μεταθανάτια τύχη του, κάνει σκέψεις επάνω στην ανθρώπινη κατάσταση ή τη ζωή, ανήκει σ’ ολόκληρη την ανθρωπότητα· όταν, όμως, ενεργεί στο βρασμό του πάθους, είναι, πριν απ’ όλα, Ρώσος – ο αυθεντικώτερος, ίσως, Ρώσος. Η παρορμητική ιδιοσυγκρασία του επηρεάζει, σχεδόν πάντα, τη μεριά του πρωτόγονου στοιχείου στη διελκυστίνδα με τη λογική, που γίνεται αδιάκοπα μέσα του. […]

Μια σελίδα από τους «Αδελφούς Καραμάζωφ»

Ο κόμης ντε Βογκέ, πρεσβευτής της Γαλλίας στην Πετρούπολη της εποχής εκείνης, που δεχότανε στο μέγαρό του όλες τις φιλολογικές διασημότητες, βεβαίωνε για τον Ντοστογιέφσκι πως μόλις τον αντίκρυζες δεν μπορούσες πια να τον ξεχάσεις. Σ’ αυτές τις συγκεντρώσεις, ο Φεντόρ Μιχαήλοβιτς καθότανε κάπως απομονωμένος, σχεδόν ντροπαλός, σα να συναισθανότανε πως η κοσμική λάμψη είταν αταίριαστη με το μόνιμο εσωτερικό του ζόφο. «Κοντούλης, αδύνατος, όλος νεύρα, καμπουριασμένος παρά γερασμένος, με την όψη ενός αρρωστημένου χωρίς ηλικία, τη μακρυά γενειάδα του και τα ξανθά ακόμη μαλλιά, υπόβαλλε τη ζωντάνια μιας γάτας. Στο πρόσωπό του αποτυπωνότανε η φυσιογνωμία του μουζίκου της Μόσχας: Μύτη πλατσουδωτή, μικρά μάτια ανήσυχα κάτω απ’ τα πυκνά φρύδια, που ακτινοβολούν άλλοτε μια σκοτεινή φλόγα κι’ άλλοτε μια λάμψη γλυκειά. Ανοιχτό μέτωπο, που εξέχει, μηλίγγια βαθουλιασμένα θαρρείς με το σφυρί, όλα αυτά τα συσπασμένα χαρακτηριστικά καταλήγουν σ’ ένα πικραμένο στόμα». Ξαφνικά, αυτός που, για πολλήν ώρα, παρακολουθούσε απ’ τη γωνιά του αμίλητος τις σπινθηροβόλες ερωταποκρίσεις των «διανοουμένων», όταν κάποια φορά η συζήτηση γύριζε στ’ αγαπημένα του θέματα –όπως ο προορισμός της Ρωσίας, η φύση του μουζίκου, η άπιστη ευρωπαϊκή κοινωνία, ο Χριστός– τιναζότανε σα μανιασμένος στο κέντρο της σάλλας, όπως ο παλαιστής μέσα στο ριγκ, για να συντρίψει τον αντίπαλό του με την ακαταγώνιστη επιχειρηματολογία του. Έπειτα, σα νάχε εκτονωθεί απ’ το κόχλασμα, γύριζε στην πολυθρόνα του κι’ απόμενε αμίλητος, βυθισμένος στο μονόλογό του. Σε μια τέτοια συζήτηση, όταν κάποιος του παρατήρησε πως δεν είχε δικαίωμα να μιλά τόσο αυστηρά για το Ρώσο, ο Φεντόρ Μιχαήλοβιτς ανασήκωσε ξαναμμένος τα πανταλόνια και δείχνοντας, εκεί στους αστραγάλους, τα σημάδια απ’ τις αλυσίδες του κάτεργου, φώναξε: «Να ποιος μου δίνει αυτό το δικαίωμα!»

[…]

Ο Ντοστογιέφσκι το 1879

*Αποσπάσματα από κείμενο του λογοτέχνη και ακαδημαϊκού Τάσου Αθανασιάδη (1913-2006), που είχε συνταχθεί τον Οκτώβριο του 1971 και έφερε τον τίτλο «Η υπερκαιρικότητα του Ντοστογιέφσκι». Είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Νέα Εστία», στο τεύχος υπ’ αριθμόν 1066 (τόμος ενενηκοστός, 1η Δεκεμβρίου 1971), το οποίο ήταν αφιερωμένο στον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, με αφορμή τη συμπλήρωση 150 ετών από τη γέννησή του.

Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι (απαντά και ως Ντοστογιέβσκι στην ελληνική) γεννήθηκε στη Μόσχα στις 11 Νοεμβρίου 1821 και απεβίωσε στην Πετρούπολη στις 9 Φεβρουαρίου 1881.