Γεώργιος Παπανδρέου: «Εν ηρεμία και ερημία»

Στο τεύχος του περιοδικού «Ο Ταχυδρόμος» που είχε κυκλοφορήσει στις 30 Οκτωβρίου 1975, επτά σχεδόν χρόνια μετά το θάνατο του Γεωργίου Παπανδρέου (1η Νοεμβρίου 1968), είχε περιληφθεί ένα αφιέρωμα στον αείμνηστο Γέρο της Δημοκρατίας, που έφερε τον τίτλο Όπως τάλεγε ο «Γέρος»…

Ήταν μια επιλογή από επιγραμματικές φράσεις, καυστικά και αμίμητα σχόλια του Γέρου της Δημοκρατίας, ο οποίος φημιζόταν ως γνωστόν για τις επιδόσεις του στον προφορικό λόγο, για τη σπάνια εφευρετικότητα και ετοιμότητά του στους διαλόγους και τις κάθε είδους λεκτικές αντιπαραθέσεις.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 30.10.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ήταν, όπως αναφερόταν στο εισαγωγικό κείμενο του «Ταχυδρόμου», ένα είδος καθυστερημένης νεκρολογίας, η εκπλήρωση ενός ηθικού χρέους ύστερα από επτά χρόνια, καθώς το 1968 κυριαρχούσε η αυστηρή λογοκρισία, η παγερή σιωπή που είχε επιβάλει το δικτατορικό καθεστώς των συνταγματαρχών.

Ορισμένα από αυτά τα επιγραμματικά και αμίμητα του Γεωργίου Παπανδρέου επιλέξαμε και σας παρουσιάζουμε, με αφορμή την επέτειο της γέννησης του μεγάλου πολιτικού άνδρα (είχε γεννηθεί στις 13 Φεβρουαρίου 1888 στο Καλέντζι Αχαΐας):

Για τον Ελευθέριο Βενιζέλο

Στο πρώτο πολιτικό μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου, που έγινε στη Βουλή, είπε ο Παπανδρέου:

«Όσοι ευρίσκονται εις τας πλαγιάς των υψηλών βουνών δεν κατορθώνουν να βλέπουν την κορυφήν των. Μόνον η απόστασις επιτρέπει την θέαν του μεγαλείου των.

Συμβαίνει περίπου με τους μεγάλους άνδρας της Ιστορίας. Οι άνθρωποι της γενιάς των τούς εννοούν ολιγώτερον. Μόνον ο θάνατος και ο χρόνος παρέχουν την απόστασιν η οποία επιτρέπει εις την Ιστορίαν να αναλάβη το έργον της.

Αλλά υπάρχουν και υψηλαί κορυφαί εις την ανάβασιν των οποίων αποκάμνει και η Ιστορία. Και είναι τότε ο θρύλος ο οποίος διηγείται την δόξαν των».

«Δεν μας νυμφεύονται»

Στη μακρά πολιτική σταδιοδρομία του, ο Γεώργιος Παπανδρέου συγκέντρωνε πάντα τεράστιο ακροατήριο στους λόγους του. Οι προεκλογικοί θρίαμβοι όμως δεν κατέληγαν και σε εκλογική νίκη.

Σε μια τεράστια προεκλογική συγκέντρωση ένας φίλος τού παρετήρησε με ενθουσιασμό:

— Κύριε πρόεδρε, η συγκέντρωση είναι πρωτοφανής, θα νικήσουμε.

Και ο Παπανδρέου απήντησε:

— Αγαπητέ μου, μας ερωτεύονται, αλλά δεν μας νυμφεύονται!

Το δικαίωμα του λαού

Ελάχιστες φορές ο Γεώργιος Παπανδρέου βρέθηκε στην εξουσία. Στις εκλογές μάλιστα του 1951 δεν εξελέγη καν βουλευτής. Το παράπονό του το εξεδήλωσε με την παρακάτω επιγραμματική φράση:

«Ο ελληνικός λαός έχει το δικαίωμα να μη με δοκιμάση, αλλά δεν έχει διόλου το δικαίωμα να πη ότι μ’ εδοκίμασε».

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 30.10.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

«Λαέ της Λαρίσης…»

Θριαμβευτική προεκλογική πορεία στη Θεσσαλία. Ο Παπανδρέου εκφωνεί λόγους σε ογκώδεις συγκεντρώσεις και αποθεώνεται. Αμέσως μετά τη Λάρισα πηγαίνει στον Βόλο και ανεβαίνει στον εξώστη. Το πλήθος δονείται από τις φωνές και τα χειροκροτήματα μόλις εμφανίζεται εκείνος:

— Λαέ της Λαρίσης…

«Γκάφα» ψιθυρίζουν οι συνεργάτες του που βρίσκονται πίσω του στον εξώστη. «Ο Γέρος τα μπέρδεψε». Αμηχανία στο ακροατήριο. Κάποιος πίσω του τού ψιθυρίζει:

— Κύριε πρόεδρε, είμαστε στον Βόλο, δεν είμαστε στη Λάρισα.

Ατάραχος εκείνος, κάνει μια καθησυχαστική κίνηση με το χέρι του και επαναλαμβάνει:

— Λαέ της Λαρίσης…

Νέο πάγωμα μεταξύ των συνεργατών του, για να επακολουθήσει η έκπληξη:

— Λαέ της Λαρίσης! Έλα να ιδής τον λαό του Βόλου που σε ξεπέρασε στον ενθουσιασμό.

Και η πλατεία ξέσπασε σε χειροκροτήματα.

Σύγχυση θέσεως

Σύζυγος στρατηγού, με τον οποίον ο Παπανδρέου βρισκόταν σε οξύτατη αντίθεση προπολεμικά, είπε στον δημοκρατικό ηγέτη σε μια απροσδόκητη συνάντησή τους:

— Μα γιατί, κύριε Παπανδρέου, βρίσκεσθε σε αντίθεση με τον στρατηγό; Δεν αντιλαμβάνεσθε πως ό,τι και να κάνετε ο στρατηγός θα βρίσκεται πάντοτε από πάνω;

Χαμογέλασε ειρωνικά ο Παπανδρέου και της απήντησε:

— Κυρία μου, συγχέετε την ιδικήν σας θέσιν με την ιδικήν μου.

Και βεβαίως εκείνη κατάπιε την γλώσσα της.

Απάντηση στους αριθμούς

Για την ευημερία του λαού και της χώρας μιλούσε η κυβέρνηση της ΕΡΕ, και στις διάφορες ανακοινώσεις της έδινε πλήθος από αριθμούς, για να αποδείξη ότι η χώρα ευημερεί. Η απάντηση του Γεωργίου Παπανδρέου στους κυβερνητικούς ισχυρισμούς έγινε σύνθημα:

«Ευημερούν οι αριθμοί και πάσχουν οι άνθρωποι».

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 30.10.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ανωμαλία…

Στην συνεδρίαση της Βουλής προεδρεύει ο Κων. Ροδόπουλος. Στο βήμα αγορεύει ο Γεώργιος Παπανδρέου και τα θεωρεία είναι ασφυκτικά γεμάτα. Σε μια στιγμή ο Ροδόπουλος διακόπτει τον ομιλητή με μια παρατήρησή του. Ο Παπανδρέου αναγκάζεται να γυρίση προς τον πρόεδρο, που κάθεται όπως είναι γνωστό πίσω και ψηλότερα από το βήμα της Βουλής. Όμως, κάνοντας ο αγορητής την κίνηση αυτή, αναπόφευκτα απομακρύνεται από τα μικρόφωνα και απαντά μη ακουόμενος. Οι βουλευτές διαμαρτύρονται:

— Δεν ακούμε… Στα μικρόφωνα.

Ο Παπανδρέου στρέφεται απότομα προς τους βουλευτές:

— Κύριοι, με συγχωρείτε διά την ανωμαλίαν. Δεν είναι εις τας συνηθείας μου. Η θέσις το επιβάλλει (δείχνοντας προς την προεδρική έδρα).

«Είναι μυσταγωγία»

Μετά την θριαμβευτική περιοδεία στην Θεσσαλία —τον Φεβρουάριο του 1964— ο Παπανδρέου δήλωσε επιγραμματικά:

«Αυτό πλέον δεν είναι κίνημα. Είναι προσκύνημα. Είναι μυσταγωγία. Δεν είναι υπόσχεσις ψήφων. Είναι παράδοσις ψυχών».

Οι τέσσερις πράξεις

Μετά τα Ιουλιανά του 1965, σε μια φάση που βρέθηκε να διαφωνεί ο Γεώργιος Παπανδρέου με τον γιο του Ανδρέα, τον οποίον αγαπούσε υπερβολικά, φίλοι του προσπαθούσαν να πετύχουν κάποια προσέγγιση και του μιλούσαν για τις ικανότητες του Ανδρέα. Ο Γεώργιος Παπανδρέου αντέδρασε λοιπόν κάποια μέρα με το ακόλουθο λογοπαίγνιο:

«Γνωρίζει πράγματι τις τέσσερις πράξεις της αριθμητικής. Προσθέτει λίγους, αφαιρεί πολλούς, πολλαπλασιάζει τα προβλήματα και διαιρεί το κόμμα».

Ο βαθμός του…

Εκδότης της Θεσσαλονίκης, μετά τα Ιουλιανά, υποστήριζε με την εφημερίδα του την κυβέρνηση των αποστατών, χωρίς καμιά απήχηση στον λαό. Η δημοτικότητα του Γεωργίου Παπανδρέου μεγάλωνε και οι κυβερνήσεις έπεφταν η μία μετά την άλλη.

Ο εκδότης μια μέρα επιχείρησε να αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τον Γέρο, ανεβαίνοντας ο ίδιος στο Καστρί.

«Κύριε πρόεδρε, η εκτίμησή μου…» και άρχισε να πλέκει ένα ασυνήθιστο εγκώμιο στον μεγάλο ηγέτη. Εκείνος τον άκουσε ατάραχος, και σε μια στιγμή του είπε:

— Γιάννη μου, στα προφορικά παίρνεις άριστα, στα γραπτά όμως μηδέν…

Ο εκδότης πάγωσε.

Για τον Παττακό

Ο Παπανδρέου περιέγραψε την πρώτη επίσκεψη του Παττακού στο Γουδί, όπου ήταν κρατούμενος μαζί με άλλους από την νύκτα της 21ης Απριλίου, ως εξής:

«Τας πρώτας πληροφορίας διά το τι είχε συμβεί μάς τας μετέφερε εις εκ των πρωταγωνιστών του πραξικοπήματος, ο οποίος, τουλάχιστον εις εμέ, ήτο τελείως άγνωστος και ως φάτσα και ως όνομα: ο Παττακός. Είχε μία περίεργη πράγματι μορφή, η οποία δεν προσιδίαζε εις δικτάτορα. Ήτο κάτι μεταξύ παγοπώλου και τριταγωνιστού επιθεωρήσεως. Και δεν διέθετε ο άθλιος ούτε την γραφική σοβαρότητα παλαιού επιλοχία εν υπηρεσία! Μετά την αυτοσύστασίν του «Ταξίαρχος Παττακός, υπουργός Εσωτερικών της Επαναστατικής Κυβερνήσεως», με επλησίασε και μου απηύθυνε τον λόγον, αλλ’ απηξίωσα απαντήσεως. Ήτο πολύ κατώτερος των στιγμών εκείνων! Του παρέσχον την ευκαιρία της ανέσεως, με την βεβαιότητα ότι θα έλεγε περισσότερα διά να πληροφορηθώμεν και να καταλήξωμεν εις συμπεράσματα».

«Δεν έχει διέξοδο»

Μοναδικές σε επιγραμματικότητα ήταν οι παρατηρήσεις του για την απριλιανή δικτατορία. Έλεγε ο Γέρος:

«Η δικτατορία δεν έχει διέξοδο, πάσχει από καρδιά».

«Η δικτατορία έχει είσοδο, αλλά όχι διέξοδο».

«Τους έβαλαν σκάλα και τους ανέβασαν ψηλά. Την σκάλα τούς την πήραν. Πώς θα κατέβουν;»

«Του τα γράφουν»

Για τους λόγους που εκφώνησε ο Παττακός και για τις παπαδοπούλειες ασυναρτησίες έλεγε ο Γεώργιος Παπανδρέου:

«Του Παττακού τού τα γράφουν και τα λέει. Τα καταλαβαίνουμε εμείς, αλλά δεν τα καταλαβαίνει ο ίδιος. Ο Παπαδόπουλος τα λέει μόνος του, τα καταλαβαίνει ο ίδιος, αλλά δεν τα καταλαβαίνουμε εμείς».

«Ούτε γυμνόν»

Τους πρώτους μήνες της δικτατορίας κυκλοφόρησε η φήμη ότι ο Παπαδόπουλος είναι θαυμαστής του Γέρου. Κάποιος φίλος τον ρώτησε:

— Κύριε πρόεδρε, ο κόσμος λέει ότι ο Παπαδόπουλος, που είναι συντοπίτης σας από την Αχαΐα, είναι βαπτιστικός σας. Είναι αλήθεια;

— Ανακριβέστατον. Ουδέποτε τον έχω συναντήσει. Ούτε ενδεδυμένον ούτε γυμνόν…

«Ηρεμία και ερημία»

Αφόρητος ήταν για τον Γεώργιο Παπανδρέου ο περιορισμός του στο Καστρί, που του επέβαλε η απριλιανή τυραννία. Του στέρησε ό,τι εκείνος λάτρεψε με πάθος σ’ ολόκληρη τη ζωή του: τον διάλογο. Γι’ αυτήν την περίοδο είπε ότι έζησε «εν ηρεμία και ερημία», και πρόσθεσε:

«Ξέρω πια από απομόνωση. Η φυλακή είναι αστεία υπόθεσις. Βρίσκεις, βρε αδελφέ, ακόμη και έναν κακοποιό και κουβεντιάζεις. Απομόνωσις: Φρίκη».

«Πότε πάνω, πότε κάτω»

Στις 25 Απριλίου 1967 ο Γέρος μεταφέρθηκε από το Πικέρμι, όπου ήταν κρατούμενος, στο Νοσηλευτικό Ίδρυμα του Μετοχικού Ταμείου Στρατού και νοσηλεύθηκε, υπό φρούρηση, μέχρι τις 5 Μαΐου. Εκεί τον επισκέφθηκε ο Παττακός. Ο Παπανδρέου ήταν ξαπλωμένος και δεν γύρισε να τον κοιτάξει. Ο Παττακός προσπάθησε να ζεστάνει την ατμόσφαιρα και του είπε:

— Μη στενοχωρείσθε, κύριε πρόεδρε, ο λαός σάς αγαπά. Πάντα σας αγαπούσε και εξακολουθεί να σας αγαπά.

Αμίλητος ο Παπανδρέου, με το βλέμμα καρφωμένο στο γαλάζιο του ουρανού, δεν του έδωσε σημασία και πάλι. Εκείνος, όμως, συνέχισε:

— Βλέπετε, όμως, αυτά έχει η πολιτική. Σεις τα ξέρετε καλύτερα από κάθε άλλον.

Καμία αντίδραση και πάλι. Ο Παττακός συνέχισε:

— Έτσι είναι. Πότε πάνω και πότε κάτω.

Ο Παπανδρέου τότε γύρισε απότομα το κεφάλι, κάρφωσε με την αετίσια ματιά τον συνομιλητή του και του είπε:

—Αυτό ναι. Πότε πάνω, πότε κάτω. Για όλους!

*Η φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από το διαδικτυακό τόπο του Πνευματικού Ιδρύματος Γεωργίου Παπανδρέου (gpfoundation.gr).