Νίκος Αλεξίου: Η τέχνη ανθίζει με πολύ αργό ρυθμό και προαπαιτεί το μόχθο μερικών γενεών

[…] Η ζωή των καλλιτεχνών μας, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, είναι μια ατέλειωτη συνέχεια υλικών και ηθικών πόνων. Το πρόβλημα της ζωής τους είναι τόσο οξύ, που δεν συλλαμβάνεται σ’ όλη του την έκτασι. Οι κριτικοί κι’ ένας στενός κύκλος φιλοτέχνων διαπιστώνουν καθημερινά με πόσες δυσκολίες αντιπαλεύει ο κόσμος της τέχνης στον τόπο μας. Εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, ζουν την αγωνία της καθημερινής βιοπάλης, στην πιο σκληρή της μορφή, που φυσικά επηρεάζει δυσμενώς την ανάπτυξι της τέχνης. Μιλάμε συνήθως για ικανούς ή μέτριους τεχνίτες, για μεγάλα ή μικρά έργα. Κάνουμε κρίσεις και γενικούς χαρακτηρισμούς της τέχνης κι’ απαξιούμε ν’ αναφερθούμε στο βασικό και προσδιοριστικό πρόβλημα, της ζωής των λειτουργών της τέχνης.

[…] Πιστεύομε πως η τέχνη μας συνολικά δεν είναι ούτε κατώτερη ούτε ανώτερη απ’ την τέχνη που παρουσιάζουν τα μικρά κράτη. Αντίθετα μάλιστα υποστηρίζομε πως υπάρχει μια ανεπτυγμένη εικαστική αίσθησις ανάμεσα στους Έλληνες καλλιτέχνες και μια σημαντική αφομοιωτική ικανότης. Είναι ασφαλώς εξωπραγματική η απαίτησίς μας ν’ αξιούμε από την ελληνική τέχνη αυτοτελή άνοδο. Αν περιορίζεται σήμερα σε μια επιτυχή έστω συνέχισι ξενικών ρευμάτων, κι’ αν δεν κατώρθωσε να υψώση σ’ αισθητικές καταξιώσεις τα σύγχρονα και φλέγοντα προβλήματα της ζωής του τόπου μας, δεν μπορούμε ν’ αποδώσουμε ευθύνες μοναδικά στους καλλιτέχνες. Την πορεία του πνεύματος και της τέχνης δεν την καθορίζουν μόνον οι λειτουργοί της. Είναι άπειροι οι συντελεσταί που συντρέχουν στην ανάπτυξι, στασιμότητα ή οπισθοδρόμησί της. […] Έξω από μεμονωμένες εξαιρέσεις, η πνευματική μας ζωή στέκει σε μια γενική στασιμότητα και το πολύ-πολύ ερευνά να διανοίξη το δρόμο της. Θεωρητικά είναι σωστό νάχουμε αξιώσεις, και ν’ απαιτούμε την αρτιότητα της τέχνης και την άνοδο του πνεύματος, μα αυτή η θεωρητική άποψις πρέπει κάπου να βασίζεται. Όταν δεν θέλει να λάβη υπ’ όψι της την συγκεκριμένη πραγματικότητα, εμφανίζει πνευματική οκνηρία και καταντά παράλογη και αρνητική. Η πραγματικότητα λέει πως οι καλλιτέχνες μας είναι ωπλισμένοι με μια ακατάβλητη ψυχική αντοχή.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 27.7.1957, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Είναι ηρωισμός το ότι εξακολουθούν ακόμα να εξυπηρετούν την τέχνη. Γιατί τους είναι φυσικώς αδύνατο να δοθούν ολοκληρωτικά σ’ αυτή και ν’ αναπτύξουν τις ικανότητές τους. Ασχολούνται με την τέχνη τους στον ελάχιστο χρόνο που τους περισσεύει απ’ την καθημερινή τους βιοπάλη, και μ’ αυτόν τον τρόπο έχουν μεταβληθή ουσιαστικά σε ερασιτέχνες. Και γεννάται το ερώτημα: μπορεί ν’ αναπτυχθή η τέχνη κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες; Μπορεί να γνωρίση ο δημιουργός τις ικανότητές του, όταν του είναι αδύνατο να δοθή ολοκληρωτικά στο επάγγελμά του; Πώς να γίνη αυτό, όταν η τέχνη, η υψηλότερη εκδήλωσις της ανθρώπινης δημιουργίας, δεν αρκεί να τη διακονούν μόνον πιστοί, μα αξιώνει αφωσιωμένους σκλάβους; Κάθε απασχόλησις ξένη προς την τέχνη, κάθε διαφυγή της ενεργητικότητος, απομακρύνει τον δημιουργό απ’ τον μεγάλο προορισμό του. Κι’ όμως οι Έλληνες καλλιτέχνες, στην πλειοψηφία τους, καταναλώνουν το σημαντικώτερο τμήμα της ζωής τους, όλη την ικμάδα τους, στον αγώνα της αυτοσυντηρήσεως. Θεωρούνται μάλιστα ευτυχείς όσοι εκμισθώσουν τις υπηρεσίες τους, σ’ οποιαδήποτε επιχείρησι, για να μη στερηθούν τον επιούσιο και περιορίζονται ν’ ασχοληθούν με την τέχνη τους μόνο τα πρωινά της Κυριακής. Μ’ αυτές τις προϋποθέσεις νομίζομε πως είναι ν’ απορή κανείς πώς υπάρχει ακόμη τέχνη στον τόπο μας και μάλιστα αυτής της περιωπής.

Υπάρχουν όμως και λίγοι καλλιτέχναι που είναι ευτυχώς απηλλαγμένοι απ’ το άγχος της βιοπάλης. Μήπως απ’ αυτούς έχομε την απαίτησι να μας δώσουν το μνημειακό, το συγκλονιστικό έργο, και να γίνουν οι ταγοί της τέχνης; Δυστυχώς ούτε κι’ αυτό μπορεί να γίνη και γι’ άλλους πολλούς λόγους, αλλά και για τον ακόλουθο: γιατί η τέχνη δεν είναι ένα τυχαίο μετέωρο, που ουρανόπεμπτα ρίχνεται σαν όασις μέσα στην έρημο. Αντίθετα είναι φαινόμενο που απαιτεί για να ζήση το κατάλληλο φυσικό, ιστορικό και κοινωνικό έδαφος. Ανθίζει με πολύ αργό ρυθμό και προαπαιτεί το μόχθο μερικών γενεών. Την τέχνη δεν τη δημιουργεί μόνον ο καλλιτέχνης. Εκείνος είναι ο ευπαθής πομπός που εκφράζει ένα περιβάλλον. Για τη δημιουργία της είναι απαραίτητη η ευνοϊκή στάσις όλης της κοινωνίας. Αυτή θα διαθέση τα μέσα στους λειτουργούς της τέχνης κι’ αυτή πρώτη θα νοιώση το αίτημα της υψηλής αποστολής του δημιουργού. Και πρέπει να το πούμε απερίφραστα πως η στάσις που δείχνει η σημερινή μας κοινωνία για την τέχνη, ιδίως η επίσημη εκπροσώπησίς της, το Κράτος, είναι συνηθέστερα εχθρική και κάποτε αδιάφορος. Οι καλλιτέχναι μας ζουν σ’ αυτό το κλίμα, σ’ αυτή την εγκατάλειψι και την εχθρότητα, και με χίλιες θυσίες και πίκρες πασχίζουν να κρατήσουν άσβεστη τη δημιουργική φλόγα της τέχνης.

Κι’ αυτή ακριβώς η πίστις κι’ αφοσίωσίς τους, αυτός ο σιωπηλός και συνεχής αγώνας τους, επιβάλλει τουλάχιστον τον σεβασμό και την αγάπη.

*Αποσπάσματα από κριτικό σημείωμα του αειμνήστου Νίκου Αλεξίου, που έφερε τον τίτλο «Τέχνη και καλλιτέχναι» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 27 Ιουλίου 1957, πριν από 66 σχεδόν ολόκληρα χρόνια.

Όπως διαπιστώνετε, τα προβλήματα των λειτουργών της τέχνης δεν είναι σημερινά…