[…]

Θυμάμαι από τα μαθητικά μου χρόνια πως οι αρχαίοι συγγραφείς διδάσκονταν με τρόπο όχι μόνον αποσπασματικό –πράγμα που, φυσικά, είναι αναπόφευκτο– αλλά κι’ αρκετά ξεκρέμαστα. Μια μικρή γραμματολογική εισαγωγή που γινόταν από μέρους του δασκάλου για τον καθένα τους δεν μπορούσε να καλύψει τα κενά του χρόνου, της οργανικής αλληλουχίας ανάμεσά τους. […] Η ατομική πρωτοβουλία ως ένα μόνο σημείο μπορεί ν’ αναπληρώσει τα κενά του προγράμματος. Και το κενό είναι κατά την ταπεινή μου γνώμη η έλλειψη συστηματοποιημένης διδασκαλίας της Ιστορίας της Αρχαίας Λογοτεχνίας.

Διδασκαλία που δεν θα είχε βέβαια για σκοπό ν’ αραδιάζει, ξερά κι’ άγονα, ονόματα, τίτλους έργων, χρονολογίες. Τέτοιες γνώσεις δεν πηγαίνουν ποτέ βαθύτερα, μια κρούστα φτιάχνουν, που σε λίγα χρόνια, ελάχιστα, θρυμματίζεται. Έχουμε κιόλας αρκετές τέτοιες. Η Ιστορία που λέω θα είχε για κύριο μέλημά της να κάνει αισθητή τη γένεση, την ανάπτυξη και τη βαθειά σημασία ενός πνευματικού πολιτισμού. Ν’ αναδείξει –θα πω το μεγάλο λόγο– τι ανεκτίμητη κληρονομιά είναι, όχι μόνο για μας τους Έλληνες, αλλά για τον άνθρωπο γενικά η κλασσική παιδεία. Τι εννοούμε όταν λέμε «ανθρωπισμός». Και ποια ακριβώς ηθικά κεφάλαια, ποιες ηθικές αξίες δημιούργησαν, εδραίωσαν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. 

Είτε μας συμφέρει να το λέμε είτε όχι, οι αξίες αυτές σήμερα αμφισβητούνται, διατρέχουν τον έσχατο κίνδυνο. Αμφισβητούνται από τις αχαλίνωτες εξελίξεις της ζωής. Αν δεν το καταλαβαίνουμε όλοι αυτό, τόσο το χειρότερο. Ο λεγόμενος «ευρωπαϊκός πολιτισμός» και υπάρχει και κινδυνεύει. Δεν έχει καμμιά σημασία αν πολλοί τον επικαλούνται, προβάλλουν για υποστηριχτές του. Η σύγχυση είναι φοβερή: Μερικοί, λέγοντας «ευρωπαϊκό πνεύμα», εννοούν, οι υποκριτές, τα προνόμιά τους. Άλλοι κρύβονται δολερά μέσα στο περίβλημά του, καθώς οι Αχαιοί στο Δούρειο ίππο, για να κάνουν έτσι περισσότερο κακό. Κι’ άλλοι τέλος, οι περισσότεροι, λένε δίχως να ξέρουν τι λένε.

Αυτοί οι τελευταίοι τουλάχιστον, ας διαφωτιστούν. Είναι, κατά μεγάλο μέρος, η νεολαία. Σ’ αυτήν εμπιστευόμαστε, της εμπιστεύεται η ίδια η φορά της ζωής, το μέλλον του κόσμου. Τι θα κληθούν αύριο να διαφυλάξουν; Τι, όταν κ’ οι ίδιοι το αγνοούν; Το συνταχτικό, η γραμματική, δεν είναι σκοπός, είναι μέσα. Το σχολείο δίνει στα παιδιά αυτόν συνήθως τον οπλισμό, λες και μόλις αποφοιτήσουν από τα θρανία θα βαλθούν να μελετήσουν, να εξιχνιάσουν το περιεχόμενο του αρχαίου πνεύματος, να εμποτιστούν από το κάλλος του, να συγκινηθούν από τις υψηλές του αξίες. Μα το αντίθετο ακριβώς γίνεται, κύριοί μου! Οι ακαδημαϊκοί αυτοί πολίτες πέφτουν, απλούστατα, με τα μούτρα στη βιοπάλη, στην πιο στυγνή ξεσυνέρια, στον ανθρωποφαγικό διαπληκτισμό. Αν κάτι ουσιαστικό κέρδισαν στα πρώτα νιάτα τους, αν μπολιάστηκαν όπως έπρεπε στα τρυφερά τους χρόνια, θα το διατηρήσουν. Θα το ιδήτε ν’ ανθίζει στο ύφος της κοινωνικής τους ζωής. Αν όχι, όλα πάνε χαμένα.

Να λοιπόν τι νόημα και τι περιεχόμενο θα έπρεπε να έχει η κλασσική παιδεία. Από χρόνια παρακολουθώ τη διαφωνία για το αν η εκπαίδευσή μας θα έπρεπε να είναι θεωρητική ή να γίνει πρακτική, ποια από τις δυο είναι χρησιμότερη, ποια είναι ικανή να λύσει τα προβλήματά μας. Βέβαια, μια μόρφωση θεωρητική που παραμένει «θεωρητική» κανένα σχεδόν σκοπό δεν εκπληρώνει. Καλλίτερα να είχαμε, καθαρά και τίμια, επαγγελματικές μόνο σχολές. Σχηματίζει κανείς την εντύπωση –και φοβάμαι πως είναι βάσιμη– ότι στην Ελλάδα τ’ αρχαία Γράμματα διδάσκονται από ιστορική και μόνον υποχρέωση, από ένα είδος φιλότιμου να πούμε. Τυπικά. Αλλοίμονο! Κανένας όμως από τους μεγάλους ευρωπαϊκούς λαούς, που τα έχουν στα εκπαιδευτικά τους προγράμματα, δεν τα διδάσκει γι’ αυτό το λόγο. Σε κάτι άλλο πιστεύουν, κι’ όχι στον απλό κλασσικιστικό διάκοσμο. Κι’ αν αντέχει ακόμα σήμερα το ευρωπαϊκό πνεύμα, κι’ αν αντιστέκεται στις επιθέσεις, στις εισβολές που του γίνονται από Ανατολή και Δύση, αν η Ευρώπη δεν έχασε, μαζί με την ηγεμονία, και την ακτινοβολία της σαν κοιτίδα του μόνου νοητού πολιτισμού, σε τούτο το χρωστάει. Στο ότι αφομοίωσε ως ένα σημείο το νόημα του Ανθρωπισμού.

Ύστερα από εκατόν τριάντα χρόνια ελεύθερης ζωής είναι καιρός και για μας να το καταλάβουμε. 

Άγγελος Τερζάκης και πάλι, και εδώ, ως ελάχιστος φόρος τιμής στη μνήμη του σπουδαίου στοχαστή.

Δυστυχώς, μολονότι τα εκατόν τριάντα χρόνια που αναφέρει ο Τερζάκης στο τέλος του κειμένου του —είχε γραφτεί το 1954 και είχε δημοσιευτεί στο «Βήμα»— έχουν γίνει πλέον πολύ περισσότερα, δεν έχουμε καταλάβει ακόμα την ουσία αλλά και την αξία της κλασικής παιδείας.

Η διδασκαλία της αρχαίας λογοτεχνίας εξακολουθεί να χωλαίνει, αδυνατώντας εμφανώς να ξεφύγει από το επίπεδο των επιφανειακών γνώσεων, της ανούσιας εκμάθησης γραμματικών και συντακτικών κανόνων.

Οι νέοι μας εξακολουθούν να αγνοούν τα μείζονα και τα ουσιώδη των αρχαίων γραμμάτων, εξακολουθούν να θεωρούν ότι η αρχαία κληρονομιά, όπως τουλάχιστον τη γνωρίζουν στο σχολείο, είναι κάτι που δεν τους αφορά και δεν τους ωφελεί.

Η κοινωνία μας, στη συντριπτική πλειονότητά της, εξακολουθεί να μιλά για τον αρχαίο πολιτισμό χωρίς να ξέρει τι λέει, χωρίς να έχει αντιληφθεί ούτε κατ’ ελάχιστον τι σημαίνει ανθρωπισμός, ανθρωπιστική παιδεία.

Ο κάματος της βιοπάλης, η απάνθρωπη σκληρότητα του καθημερινού βίου, εξακολουθεί να σκληραίνει τον άνθρωπο, να αλλοιώνει το ύφος του και το ήθος του.

Οι αξίες του πολιτισμού μας, του ελληνικού και συνάμα ευρωπαϊκού, εξακολουθούν να αμφισβητούνται στην πράξη, να πλήττονται από υποκριτές, δολίους και αδαείς.

Headlines