Αρίσταρχος Παπαδανιήλ: «Μάτι και Μαουτχάουζεν, ο τόπος ως πρωταγωνιστής»

Εκεί όπου τέμνονται ο λόγος, η ποίηση, η εικόνα και η μουσική εδράζονται τα όνειρα και η πορεία του Αρίσταρχου Παπαδανιήλ. Θα ήταν «στενό» να τον σύστηνα ως έναν δημιουργό της τέχνης του animation και της κινούμενης εικόνας. Κι αυτό αφού μπορεί στο εν λόγω πεδίο να έχει μια μεγάλη ήδη κατάθεση – πιάνοντας το νήμα πρωτοπόρων δημιουργών όπως ο Θόδωρος Μαραγκός -, όμως ο Αρίσταρχος βουτάει με επιτυχία και στη μουσική, το σενάριο, τη σκηνοθεσία. Σκηνοθετεί με πραγματικούς όρους μέσα στο πρώην ναζιστικό στρατόπεδο Μαουτχάουζεν (οπτικοποιεί τη μνήμη θα λέγαμε), γράφει μελέτες για την ελληνική γελοιογραφία, μελοποιεί Καβάφη και κάνει έναν απίθανο συγκερασμό με την τραγωδία στο Μάτι, επεξεργάζεται εκπαιδευτικά προγράμματα για τα παιδιά με άξονα το animation. Στην εποχή που η ψηφιακή ζωή καλπάζει, στοιχείο της δουλειάς του είναι ένας ανόθευτος ρομαντισμός.

Αν δεν έχετε αντίρρηση και επειδή πριν από μερικές εβδομάδες είχαμε Διεθνή Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος των Εβραίων από τους Ναζί, θα ήθελα να μας πείτε πώς εμπνευστήκατε τη μικρού μήκους ταινία σας «Mauthausen: Aμα τελειώσει ο πόλεμος».

Η μικρού μήκους ταινία «Mauthausen: Αμα τελειώσει ο πόλεμος» οπτικοποιεί το τέταρτο τραγούδι της αριστουργηματικής καντάτας «Μαουτχάουζεν» σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη και ποίηση Ιάκωβου Καμπανέλλη, το οποίο είχα την τιμή να ερμηνεύσω με τη συνοδεία του βιρτουόζου τσελίστα Αρη Ζέρβα, την εμπιστοσύνη της Κατερίνας Ι. Καμπανέλλη και την άδεια – κατόπιν ακρόασης των τεσσάρων ηχογραφημάτων – του ίδιου του Μίκη Θεοδωράκη. Η ταινία κυκλοφόρησε μαζί με τα τέσσερα τραγούδια της νέας προσέγγισης της καντάτας «Μαουτχάουζεν» (φωνή – βιολοντσέλο) στις 29 Ιουλίου του 2021, ανήμερα τα γενέθλια του κορυφαίου έλληνα συνθέτη, ένα μόλις μήναν πριν αναχωρήσει για τη «Γειτονιά των Αγγέλων». Αυτό το τραγούδι με τον τίτλο – ευχή αποτελεί την προσωπική μαρτυρία του κρατούμενου Ιάκωβου Καμπανέλλη για τα όσα ο ίδιος έζησε μαζί με την Λιθουανή Γιαννίνα Ρίμκουτι – το «κορίτσι με τα φοβισμένα μάτια και τα παγωμένα χέρια» – κατά την παραμονή τους στο Μαουτχάουζεν, τους τρεις μήνες μετά την απελευθέρωση του τρομερού στρατοπέδου συγκέντρωσης και εξόντωσης, τον Μάιο του 1945. Επιζήσαντες της ναζιστικής θηριωδίας, ο Ιάκωβος και η Γιαννίνα, δύο ελεύθεροι πλέον και ερωτευμένοι νέοι, διεκδικούν τη ζωή που στερήθηκαν σε έναν τόπο φρίκης και θανάτου. Η Διεθνής Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος, στις 27 Ιανουαρίου – ανήμερα την απελευθέρωση του Αουσβιτς-Μπιρκενάου στην Πολωνία – και στο πλαίσιο του «ποτέ πια» λέει διεθνώς #WeRemember· θυμόμαστε το παρελθόν για να προστατεύσουμε το μέλλον. Ο Καμπανέλλης λέει στο κορίτσι «άμα τελειώσει ο πόλεμος, μη με ξεχάσεις», αλλά και σε όλους – με το επίγραμμα στο Ελληνικό Μνημείο του Μαουτχάουζεν της Αυστρίας – «εμάς που κείμεθα εδώ μη μας ξεχνάτε γιατί η λήθη του κακού είναι άδεια για την επανάληψή του».

Και τι σας άφησε το γεγονός πως γυρίσατε την ταινία σας μέσα στις εγκαταστάσεις του πρώην ναζιστικού στρατοπέδου στο Μαουτχάουζεν;

Με την άδεια της Αυστριακής Επιτροπής Μαουτχάουζεν, που είναι ο φορέας διοργάνωσης της Ημέρας Μνήμης Απελευθέρωσης, καθώς και της Διεύθυνσης των Μνημειακών Εγκαταστάσεων Μαουτχάουζεν (Mauthausen Memorial | ΚΖ – Gedenkstätte), και σε συνεργασία με την πρεσβεία της Ελλάδας στη Βιέννη, τον Μάιο του 2022 πραγματοποιήσαμε ένα συγκλονιστικό ταξίδι στον χωροχρόνο, δίνοντας κυριολεκτικά ραντεβού με την Ιστορία. Το πρώην ναζιστικό στρατόπεδο Μαουτχάουζεν, ιστορημένο στο βιβλίο του Ιάκωβου και στα τραγούδια του Μίκη, τα οποία πρωτοερμήνευσε η Μαρία Φαραντούρη, μας άνοιξε τις πύλες του και αφεθήκαμε στην κινηματογράφησή του «με μία κρούστα τρέλας γύρω στο μυαλό». Μεγάλη στιγμή συγκίνησης, η ζωντανή ερμηνεία της νέας προσέγγισης της καντάτας «Μαουτχάουζεν» (σ.σ.: φωνή Αρίσταρχος Παπαδανιήλ, βιολοντσέλο Αρης Ζέρβας) στο Ελληνικό Μνημείο του στρατοπέδου, στο πλαίσιο των ετήσιων εκδηλώσεων για την Ημέρα Μνήμης Απελευθέρωσης, στη μνήμη των δύο κορυφαίων μας δημιουργών καθώς και των εκατοντάδων χιλιάδων θυμάτων της εκεί ναζιστικής θηριωδίας· μεταξύ των οποίων 3.700 Ελλήνων.

Στην πορεία αυτό έλαβε τη μορφή μεγάλου μήκους. Ποια σκέψη σας οδήγησε στη νέα μετάπλαση του έργου σας;

Αυτό το κύκνειο «Ασμα Ασμάτων» για τον Μίκη Θεοδωράκη γίνεται ανάσταση μνήμης του Ιάκωβου Καμπανέλλη, μιας και μέσα από τη σχέση εμπιστοσύνης και αγαστής συνεργασίας με την κόρη του Κατερίνα ανακάλυψα στο Αρχείο Ι. Καμπανέλλη το αδημοσίευτο χειρόγραφο με τίτλο «Οδοιπορικό Μαουτχάουζεν – Μάιος 1988. Ανέκδοτο κείμενο για τηλεοπτικό γύρισμα», το οποίο ηχογράφησα, με την άδεια της Κατερίνας Καμπανέλλη, και αποτελεί, μαζί με τα τέσσερα τραγούδια της καντάτας και επιλεγμένα αποσπάσματα του ομώνυμου βιβλίου – χρονικού που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος, τον βασικό κορμό του ποιητικού ντοκιμαντέρ «Mauthausen», του οποίου τη σκηνοθεσία συνυπογράφω μαζί με τον εκλεκτό συνεργάτη, κινηματογραφιστή Παναγιώτη Κουντουρά, σε παραγωγή της εταιρείας Syllipsis. Το οπτικοακουστικό έργο συγχρηματοδοτήθηκε από το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εξωτερικών από πόρους του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον. Η μεγάλου μήκους ταινία (91′), που μόλις ολοκληρώθηκε, αποτελεί το πλέον προσωπικό κινηματογραφικό σενάριο του δημιουργού Ιάκωβου Καμπανέλλη και ένα ανεκπλήρωτο όραμά του, που 35 χρόνια μετά την αρχική του σύλληψη παίρνει τώρα την τελική του μορφή, στον τόπο όπου μαρτυρικά βιώθηκε, αλλά και εμπνευσμένα συνελήφθη.

Σκεπτόμενος τη σημερινή μας συνομιλία, ομολογώ πως ήταν εντυπωσιακή η συγκομιδή και η ποικιλότητα των δημιουργιών σας. Σενάριο, animation, συγγραφή, σκηνοθεσία, μουσική, τηλεόραση, κινηματογράφος. Ποια η βασική σας εκκίνηση αλήθεια; Εγώ ως έναν πολυδη-μιουργό animation θα σας σύστηνα…

Μέσα από την καλλιτεχνική μου πορεία και την ενασχόλησή μου τόσο με τα κινούμενα σχέδια όσο και με τον λόγο και τη μουσική, νιώθω πως είμαι δημιουργός χρωμάτων ήχου και ποίησης εικόνας.

Είδα πως σε μια αναφορά σας αναφέρατε τον σκηνοθέτη – θρύλο Θοδωρή Μαραγκό ως έναν εκ των προδρόμων του animation στη χώρα μας. Μπορείτε με αφορμή αυτό να μας ξεναγήσετε στα πρώτα βήματα στην Ελλάδα της ιδιότυπης και συναρπαστικής τέχνης αυτής;

Είχα τη χαρά να ξανασυναντήσω τον θρυλικό δημιουργό Θοδωρή Μαραγκό στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου «Γέφυρες» στο Λουτράκι, όπου μας παρουσίασε τη νέα του ταινία «Η γεύση του ολόκληρου», που γυρίστηκε το 1992 και ολοκληρώθηκε το 2022 (!). Στην ταινία αυτή υπάρχει μια ανεπανάληπτη, συμβολική σκηνή, όπου ένας χαρακτήρας σημαδεύοντας με όπλο έναν άλλο στο κεφάλι τού λέει «πες μου ένα ποίημα και θα σωθείς», ο απειλούμενος δεν ξέρει ούτε στίχο και δέχεται αδυσώπητο πυροβολισμό. Η γεύση του ολόκληρου και η ζωτική σημασία της ποίησης, θα προσθέσω. Ως πρόδρομος στα ελληνικά κινούμενα σχέδια, ο αυτοδίδακτος Μαραγκός δημιούργησε το 1969 το «Τσουφ» και το 1971 την ταινία «Σσσστ». Για την ξενάγηση στα πρώτα βήματα της συναρπαστικής 8ης Τέχνης στην Ελλάδα προτείνω το βιβλίο «70 χρόνια δημιουργίας ελληνικών κινουμένων σχεδίων» (2016, ΑΣΙΦΑ ΕΛΛΑΣ – Greekanimation. com), που είχα την τιμή να συνεπιμελούμαι μαζί με τους Παναγιώτη Κυριακουλάκο και Αγγελο Ρούβα, καθώς και το πιο πρόσφατο βιβλίο «Δημιουργική πράξη και παραγωγή στα κινούμενα σχέδια» (2021, ΑΣΙΦΑ ΕΛΛΑΣ). Από τη θέση μου ως ιδρυτικού μέλους της Ελληνικής Ενωσης Κινουμένων Σχεδίων ΑΣΙΦΑ ΕΛΛΑΣ, και με την ευκαιρία των χθεσινών εκλογών μας, θα ήθελα να αποχαιρετήσω και να συγχαρώ τον έως τώρα πρόεδρο Βασίλη Κ. Καραμητσάνη, τον αντιπρόεδρο Παναγιώτη Κυριακουλάκο και τη διαχειρίστρια Αναστασία Δημητρά – πρόσφατα εκλεγμένη αντιπρόεδρος της Διεθνούς ΑΣΙΦΑ – για όσα θαυμαστά πέτυχαν για την Ενωση όλα αυτά τα χρόνια (εθνικές αποστολές στο Ανεσί, ASIFA HELLAS DAY κ.ά.). Είμαι βέβαιος πως και ο νέος πρόεδρος και τα μέλη ΔΣ και ΓΣ θα συνεχίσουν με γνώμονα τη δεδομένη καλή παρακαταθήκη. Για την ιστορία, να αναφέρω πως το πρώτο ελληνικό κινούμενο σχέδιο είναι «Ο Ντούτσε αφηγείται» του Σταμάτη Πολενάκη, παραγωγής 1945, που δημιουργήθηκε με προσωπικό ρίσκο του δημιουργού την περίοδο τη γερμανικής Κατοχής, και μας πάει πάλι στην περίοδο που υπήρξε η αφορμή της συζήτησής μας, την περίοδο του Mauthausen.

Αναρωτιέμαι αν η τεχνολογία και οι ταχύτητες με τις οποίες εκείνη τρέχει – και άρα οι νέες φόρμες – μπορούν να σας επιτρέψουν σήμερα να μας περιγράψετε εσείς πώς δουλεύετε και ποιος ο πυρήνας και η φιλοσοφία του animation;

Ο πυρήνας και η φιλοσοφία του animation συνειδητοποιείται, θα έλεγα, στην ελληνική του απόδοση, με τον όρο εμψύχωση. Αυτό που επιτυγχάνει η τέχνη του animation είναι να εμφυσήσει ψυχή σε γραμμές, σχήματα, σύμβολα, εικόνες και ήχους, δημιουργώντας χαρακτήρες και ιστορίες, που μιλούν κατευθείαν στο μυαλό και την καρδιά του θεατή. Οσον αφορά τον δικό μου τρόπο εργασίας και δημιουργίας κινουμένων σχεδίων – σε σχέση με τη λειτουργία της δημιουργικής βιομηχανίας – κλίνω στην προσέγγιση ενός auteur, όπου ως δημιουργός – σκηνοθέτης ασκώ τον έλεγχο σε πολλά δημιουργικά στάδια και επίπεδα της ταινίας. Στην περίπτωση δε των κινουμένων σχεδίων, αυτός ο έλεγχος δεν είναι μόνο εποπτικός αλλά και επί το έργον δημιουργική πράξη.

Είστε και συνδημιουργός, με τη Σοφία Μαντουβάλου, της πρώτης ελληνικής εκπαιδευτικής σειράς κινουμένων σχεδίων «Ενα γράμμα, μια ιστορία» για την ελληνική αλφάβητο και γλώσσα. Τι προσφέρει στην αγωγή των παιδιών η εξοικείωση με το animation;

Μαζί με την καταξιωμένη συγγραφέα και εκπαιδευτικό τεχνολόγο Σοφία Μαντουβάλου υπογράφουμε την πολυβραβευμένη σειρά κινουμένων σχεδίων «Ενα γράμμα, μια ιστορία» σε παραγωγή της Εκπαιδευτικής Ραδιοτηλεόρασης του υπουργείου Παιδείας. Η σειρά προβλήθηκε από την ΕΡΤ το 2009 – 2010 και αξιοποιείται διαδικτυακά στα σχολεία της Ελλάδας, της Κύπρου και της ομογένειας, αποτελώντας για παραπάνω από μία δεκαετία ένα από τα πλέον επιδραστικά έργα κινουμένων σχεδίων ελληνικής παραγωγής. Είμαστε ιδιαιτέρως υπερήφανοι γιατί η σειρά στοχεύει επιτυχώς στη διδασκαλία της ελληνικής αλφαβήτου και γλώσσας· του πλέον πολύτιμου και διαχρονικού συστατικού στοιχείου του ελληνικού πολιτισμού. Τον Νοέμβριο που μας πέρασε, προσκεκλημένος του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αμοργού, επισκέφτηκα το Γυμνάσιο και Λύκειο του νησιού για να μιλήσω στους μαθητές για το Mauthausen, τον παγκόσμιο Μίκη, τον Ναξιώτη Ιάκωβο, τον Αμοργιανό Μίμη Δεσποτίδη· που εξέδωσε το χρονικό «Μαουτχάουζεν» τον Δεκέμβριο του 1965 (εκδόσεις Θεμέλιο). Πριν μιλήσω στα γυμνασιόπαιδα και λυκειόπαιδα για όλα αυτά, τους συστήθηκα ως… ένας φίλος από τα παλιά. Αναρωτήθηκαν τι εννοώ και μόλις τους είπα ότι είμαι ο δημιουργός κινουμένων σχεδίων της σειράς «Ενα γράμμα, μια ιστορία», αμέσως και εγκάρδια μοιράστηκαν μαζί μου στιγμές και αναμνήσεις από την αγαπημένη τους σειρά του Νηπιαγωγείου και της πρώτης τάξης του Δημοτικού.

Συχνά συγκινείστε και εμπνέεστε από την πραγματικότητα. Π.χ. την πιο φρικτή όπως την τραγωδία στο Μάτι. Οπως τότε που κάνατε το οπτικοακουστικό επίγραμμα «Η πόλις | Οπου το μάτι μου γυρίσω» μελοποιώντας και ερμηνεύοντας το εμβληματικό ποίημα του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη. Ποιο νήμα συνέδεσε τότε τον Καβάφη, το Μάτι και τη ματιά σας;

Η μελοποίηση και ερμηνεία του ποιήματος «Η Πόλις» του Κ. Π. Καβάφη είχε προηγηθεί της τραγωδίας στο Μάτι. Ηταν μια απρόσμενη και ακαριαία έμπνευση, που είχα το 2017, ξαναδιαβάζοντας με συγκίνηση το εμβληματικό ποίημα, την οποία ηχογράφησα στο κινητό και έπειτα πήγα στο στούντιο για να την εγγράψω. Σε αυτή τη στούντιο ηχογράφηση επιθυμούσα να δώσω εικόνα, συνομιλώντας το 2018 με τον φίλο και συνεργάτη Παναγιώτη Κουντουρά, που τότε έμενε στη Θεσσαλονίκη. Οταν τον Ιούλιο εκείνης της χρονιάς μου είπε πως θα κατέβαινε τον Αύγουστο στην Αθήνα, κλείνοντας το τηλέφωνο και βλέποντας όλα όσα τα κανάλια μετέδιδαν, τον ξανακαλώ και του λέω πως θα πάμε για γυρίσματα στο Μάτι, έναν μήνα μετά. «Οπου το μάτι μου γυρίσω»… Ξέρετε, υπάρχουν κάποια έργα που μας καλούν να τα ερμηνεύσουμε. Με το ταλέντο, αλλά και με όλες μας τις δυνάμεις. «Να σ’ ερμηνεύσω και να ερμηνευτώ» που λέει ο Νίκος Ζούδιαρης. Ενα τέτοιο έργο είναι αυτό το οπτικοακουστικό επίγραμμα, όπως το ονομάζω, με έντονα τα στοιχεία του μεταφυσικού. Και πλέον μπορώ να πω με βεβαιότητα πως είναι ένα έργο που με οδήγησε στο επόμενο, τη λυρική ονειροφαντασία «Mauthausen». Μάτι, Μαουτχάουζεν, ο τόπος ως πρωταγωνιστής «ορατών τε πάντων και αοράτων».

Ποιες οι εκλεκτικές συγγένειες της γελοιογραφίας με το animation;

Συνεχίζοντας τις προηγούμενες σκέψεις, θα έλεγα ότι αυτό που συνδέει τη γελοιογραφία με το animation είναι οι λεκτικοί και οπτικοί συνειρμοί. Στην γελοιογραφία αυτό επιτυγχάνεται με μοναδιαία -και μοναδική- εικόνα, ενώ στο animation με σειρά εικόνων που δίνει ρυθμό και ενίοτε μεταμορφώνει τη ροή της σκέψης.

Έχετε μια εξαιρετική εργασία πάνω στην Πολιτική Γελοιογραφία με το βιβλίο σας «Ελληνική Πολιτική Γελοιογραφία. Η Σοβαρή Πλευρά Μιας Αστείας Τέχνης». Ποια η πραγματικότητα σήμερα στο εν λόγω πεδίο και άραγε η Πολιτική Γελοιογραφία κινδυνεύει από το Πολιτικώς Ορθό;

Σας ευχαριστώ πολύ. Η Πολιτική Γελοιογραφία λοξοκοιτάζει το πολιτικώς ορθό και βγάζει ανορθόδοξα τη γλώσσα σε ό,τι γυρεύει να γίνει, με κάθε τρόπο και κάθε κόστος, καθεστώς.

Άραγε η Τέχνη σας, το animation, θα μεταβληθεί κι άλλο μέσα στην 4 η Βιομηχανική Επανάσταση και θα πάψετε να ονειρεύεστε;

Η μεταβολή είναι διαρκές και ζωτικής φύσεως ζητούμενο στην τέχνη του animation. Κάθε είδους επανάσταση αποτελεί προϊόν ονείρου. Όσον αφορά στα δικά μας, ήδη από το 2011 δημιουργήσαμε μαζί με την Σοφία Μαντουβάλου για την Εκπαιδευτική Ραδιοτηλεόραση τον βραβευμένο πιλότο (MEDEA Awards, Highly Commended) ψηφιακών διαδραστικών παιχνιδιών (γράμμα Α) για το πολυμεσικό πακέτο μάθησης της σειράς «Ένα Γράμμα Μια Ιστορία», που βοηθά και ενισχύει με τρόπο καινοτόμο τον ψηφιακό αλφαβητισμό των παιδιών. Ευχή μας το όνειρο αυτό να υποστηριχθεί από τους αρμόδιους φορείς για μια εκπαίδευση με δημιουργικό και εμπνευσμένο στοχασμό.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ «ΤΑ ΝΕΑ»