Γεώργιος Δερτιλής: Ένας μεγάλος «μάστορας» της Ιστορίας

Γιώργος Β. Δερτιλής: Οι πολλαπλές όψεις της δημιουργικότητας

Η ακτινοβολία του έργου και της προσωπικότητάς του

Ο Γιώργος Β. Δερτιλής, ως πανεπιστημιακός δάσκαλος, πρωτοπόρος ερευνητής, ακέραιος και καίριος διανοούμενος, έχει τιμηθεί με τη μέγιστη αναγνώριση: την πολλαπλή χρήση του έργου του από την ευρύτερη ιστορική κοινότητα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Τα δεκάδες βιβλία και άρθρα του στα ελληνικά, γαλλικά, αγγλικά, ισπανικά και ιταλικά, καθώς και η αρθρογραφία του σε εφημερίδες και περιοδικά, έχουν ανοίξει δημιουργικούς διαλόγους με σημαντικούς συναδέλφους του, έχουν καθοδηγήσει δεκάδες προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές, και έχουν εμπνεύσει νέους ερευνητές προς κατευθύνσεις και πεδία που ο ίδιος πρότεινε με βάση τις αδιερεύνητες περιοχές της ελληνικής και της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας. Ποιος είναι, λοιπόν, ο σκοπός ενός ακόμη τιμητικού τόμου για έναν τόσο καταξιωμένο και γνωστό ιστορικό;

Η δική μας επιθυμία προήλθε από την αθέατη όψη της προσωπικότητας του δασκάλου και φίλου μας: εκείνη την ανήσυχη πλευρά που απεχθάνεται τις «τελείες και παύλες» στη δουλειά του και συνειδητά επιλέγει τις «άνω τελείες». Επειδή είναι αυτές που του δίνουν τη δυνατότητα να αναπραγματεύεται και να εμπλουτίζει τη σκέψη του, χωρίς καμία παραχώρηση στη μεθοδολογική καθαρότητα, με διαρκή συστηματική έρευνα και με εναντίωση στη ρητορεία των ιστορικών στερεοτύπων. Ακαταπόνητος ιστορικός και συγγραφέας, γράφει στο επίμετρο του βιβλίου του Συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες, που εκδίδει το 2013:

Το βιβλίο αυτό, μολονότι περιέχει κάτι λίγα «δοκιμιακά» κείμενα, δεν είναι δοκίμιο· επίσης, δεν είναι ούτε ημερολόγιο ούτε απομνημονεύματα. Απομένει αυτό που θα το ονόμαζα ευχαρίστως, μη όντας ειδικός, «ελλιπή αυτοβιογραφία». Γιατί άραγε «ελλιπής»; Μολονότι γραμμένα σε πρώτο πρόσωπο, τα αυτοβιογραφικά κείμενα δεν στοχεύουν μόνο στη βιογραφία του γράφοντος. Ο κύριος στόχος τους είναι άλλος: να συνδέσουν τον βιογραφούμενο, και κυρίως την οικογένειά του, με την ιστορία της χώρας την οποία εβίωσε ως έναν τόπο με βαθύ και βαρύτατο ιστορικό φορτίο – με αυτή την ευρύτερη ιστορία που παρασύρει στον δικό της στρόβιλο την μικρο-ιστορία του ανθρώπου.

Η ιστορία ως μία καλή τέχνη. Ένα έργο σε εξέλιξη. Αυτό είναι το πάθος του Γ. Β. Δερτιλή. Είναι η μεγάλη αυτή τέχνη των κοινωνιών και των ατόμων, που τον οδήγησε και στην ιστορική έρευνα της ίδιας του της ζωής, της οικογένειάς του.

Τιμώντας έναν μεγάλο «μάστορα» της Ιστορίας, θελήσαμε να του προσφέρουμε ένα δώρο. Όχι απ’ αυτά που τα βάζεις στο ντουλάπι και τα ξεχνάς, όσο κι αν χάρηκες όταν τα έλαβες. Αλλά ένα δώρο που θα βαδίσει στον δρόμο, στα βιβλιοπωλεία, στις βιβλιοθήκες, στη σκέψη άλλων «μαστόρων», στην ιστορική περιέργεια των απλών ανθρώπων για τους οποίους νοιάζεται πολύ ο Γιώργος Δερτιλής.

[…]

«Κυρίες και κύριοι…»: ο νεαρός λέκτορας Γιώργος Δερτιλής

Το Οικονομικό Τμήμα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών τη δεκαετία του 1980 είχε συμπαθητική φήμη στους κύκλους των φοιτητών, κυρίως διότι την εποχή εκείνη οι οικονομικές σπουδές αποτελούσαν πρωτοπορία σε σχέση με την αντίληψη του «φιλολογικού μονισμού», που κυριαρχούσε στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Παρότι δεν ήταν η πρώτη επιλογή μου, ένιωθα υπερήφανη κοινωνός, ως πρωτοετής φοιτήτρια, μιας άγνωστης στο ευρύ κοινό επιστήμης, αν και οι παραδόσεις μικρο- και μακρο-οικονομίας δεν με είχαν ενθουσιάσει.

Όταν μπήκα στο κατάμεστο αμφιθέατρο Τριανταφυλλοπούλου, στο ημιυπόγειο του κτηρίου της οδού Σόλωνος, για να παρακολουθήσω για πρώτη φορά το εξωτικό μάθημα «Οικονομική Ιστορία», η φασαρία ήταν τόση, που σκέφτηκα να αποχωρήσω, αν και η πραγματοποίηση μιας τέτοιας απόφασης δεν ήταν καθόλου εύκολη, έτσι στριμωγμένη που ήμουν κάπου στη μέση των εδράνων. Όταν σήκωσα επιτέλους το σκυμμένο κεφάλι μου, νόμιζα πως το αμφιθέατρο είχε αδειάσει, τόση ήταν η ησυχία! Ο νέος, ψηλός, λιγνός καθηγητής μιλούσε ήδη αργά και σιγά, αφού μας είχε πρώτα χαιρετήσει ως «κυρίες και κύριοι» και μας είχε ενημερώσει πως δεν θα μίλαγε από μικροφώνου, διότι προτιμούσε τη φυσική επικοινωνία με τους φοιτητές του. Με όχημα την μπάσα, βελούδινη φωνή του, άρχισε να διανοείται ενώπιόν μας, χωρίς να δίνει την εντύπωση ότι είχε αποστηθίσει μια έτοιμη από πριν διάλεξη. Οι ιδέες του κατρακυλούσαν ελεύθερες καταπάνω μας σαν σήματα που οι αποδέκτες θα αποκρυπτογραφούσαν κάποτε, σε κάποια απροσδιόριστη στιγμή του μέλλοντος. Τα μακριά δάχτυλά του λες και τις κατευόδωναν. Κράτησα την αναπνοή μου επί 45 λεπτά και για πρώτη φορά στη φοιτητική μου ζωή στενοχωρήθηκα που το μάθημα έφθασε στο τέλος του τόσο νωρίς! Γιώργος Δερτιλής ονομαζόταν ο νεαρός λέκτορας Οικονομικής Ιστορίας.

[…]

Α. Β. Μανδυλαρά

Ο Δερτιλής και ο Γιώργος

Όταν έχεις ζήσει κοντά στον Γιώργο Δερτιλή, όσα μπορείς και θέλεις να πεις για εκείνον είναι πολλά. Εδώ όμως ο στόχος είναι να του προσφερθεί αυτός ο τιμητικός τόμος. Είναι τόμος που θέλει να αναδείξει όλες τις πλευρές της συμβολής του στο επιστημονικό και στο κοινωνικό πεδίο. Επιτυγχάνεται αυτό, σε σημαντικό βαθμό, χάρις στις εργασίες που με προθυμία και χαρά συνεισέφεραν όσες και όσοι συμμετέχουν στον τόμο. Επομένως, για το κείμενο αυτό απομένει ένα αρκετά δύσκολο έργο: να επιτύχει μια αναδρομή στο έργο του, τη διδακτική του επίδραση, την παρουσία του μέσα στα αμφιθέατρα και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, που να είναι συμπυκνωτική. Να λέει δι’ ολίγων όσα θα χρειάζονταν να ειπωθούν επί μακρόν.

Για τον Γιώργο Δερτιλή ως καθηγητή: Πρωτοετής φοιτητής, στην αίθουσα Τριανταφυλλοπούλου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, διάβασα γραμμένο στον πίνακα με κιμωλία και τεράστια γράμματα: «Δερτιλή είσαι Καθηγητάρα». Δευτεροετής φοιτητής, ένα χρόνο αργότερα δηλαδή, είχα την ευκαιρία να πειστώ απολύτως για την αξία και την ορθότητα εκείνου του μηνύματος.

Για τον Γιώργο Δερτιλή ως ερευνητή: Δουλεύει ακαταπόνητα. Γράφει και διορθώνει ακατάπαυστα. Εκλεπτύνει τις ερμηνείες του συνεχώς. Χαίρομαι τόσο πολύ και ωφελούμαι τόσο ισχυρά από τις δουλειές του, που μου δημιουργείται η επιθυμία να ψιθυρίζω συχνά τον τίτλο από την ταινία του Ακίρα Κουροσάβα: Madadayo. Που σημαίνει: «όχι ακόμα», δηλαδή «δεν ήρθε η ώρα να σταματήσεις».

Για τον Γιώργο Δερτιλή ως προς το ακαδημαϊκό του ήθος: Δεν μπορώ να ξεχάσω την αντίδρασή του όταν του ανακοινώσαμε ότι μια μεγάλη ομάδα φοιτητών του (προπτυχιακών, μεταπτυχιακών και υποψηφίων διδακτόρων του) θέλαμε να τον προτείνουμε για το βραβείο εξαίρετης διδασκαλίας Β. Ξανθόπουλου – Στ. Πνευματικού. Ήταν ανυπόκριτα έκπληκτος και ειλικρινά συγκινημένος. Παρότι ήξερε πόσο πολύ τον θαυμάζαμε. Για την ιστορία του πράγματος αναφέρω ότι, για λόγους που τον τιμούν ιδιαιτέρως, η υποψηφιότητά του δεν υποβλήθηκε.

[…]

Τέλος, για τον Γιώργο Δερτιλή συνολικά και με δύο μόνον λέξεις: ουμανιστής και πρακτικός άνθρωπος ταυτοχρόνως. Μια δηλαδή αληθινή συμπύκνωση αυτού που, κατά τη γνώμη μου, θα πρέπει να είναι η επιστήμη και η εκπαίδευση σήμερα.

Π. Γ. Κιμουρτζής

Ο δικός μας Γ. Β. Δερτιλής

Η σχέση του υπογράφοντος με τον τιμώμενο καθηγητή Γ. Β. Δερτιλή δεν σφυρηλατήθηκε στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα, δεν προέκυψε μέσα από κάποιον κύκλο σπουδών – προπτυχιακό, μεταπτυχιακό ή άλλον. Κτίστηκε, ωστόσο, με τον τρόπο που συναρμόζονται οι ανθρώπινες σχέσεις. Με έναν τρόπο που μοιάζει (μπορεί και να είναι) μαγικός, βασισμένος στην υπομονή, στα υπόγεια ρεύματα της σκέψης και της ίδιας της ζωής.

Εν αρχή ην η βιβλιογραφία. Σπουδάζοντας Ιστορία συχνά διασταύρωσα τα διαβάσματά μου με το όνομά του, ανέτρεξα στα βιβλία του και στα άρθρα του, αισθανόμενος πως βρισκόμουν μπροστά σε έναν άνθρωπο που διέθετε όχι μόνο γνώση, αλλά διακατεχόταν από βαθιά κατανόηση του Ανθρώπου, του δημιουργού της Ιστορίας. Συνδυασμένα όλα αυτά με λεπτό χιούμορ, ενίοτε αυτοσαρκαστικό, μου διεύρυνε τους ορίζοντες αυτής της επιστήμης που αγαπώ.

Εν συνεχεία ην ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Αργολίδας. Όταν ανέλαβα, στα τέλη του 2013, τη θέση του προέδρου, κυκλοφόρησε το βιβλίο του Συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες. Καθώς το μελετούσα, είδα σε μια σημείωση ότι ο κ. Δερτιλής διέθετε προσωπική ιστοσελίδα και αμέσως σκέφτηκα να επικοινωνήσω μαζί του και να του ζητήσω να έρθει στο Ναύπλιο για να παρουσιάσουμε το βιβλίο. Εξομολογούμαι πως ανέμενα μια απάντηση ευγενική μεν, αρνητική δε. Ωστόσο, δέχτηκε μετά χαράς! Η εκδήλωση αυτή είναι η πρώτη που αναρτήσαμε στο κανάλι του ΣΦΑ. Στο δείπνο που του παραθέσαμε το ίδιο βράδυ, ένιωσα αυτό που ο Σεφέρης αναφέρει για τον Φόρστερ: οι κουβέντες του έδειχναν μια από τις ελάχιστες εστίες του πνεύματος. Θα σταθώ μόνο στην ευγένειά του, που αμέσως σκλαβώνει οποιονδήποτε τον συναναστρέφεται. Ζητούσε την άποψη των υπολοίπων, μας αντιμετώπιζε με απόλυτο σεβασμό, αντιλαμβανόταν τον ιεραποστολικό ρόλο του εκπαιδευτικού της Δευτεροβάθμιας, μας είχε γοητεύσει.

Η επόμενη συνεργασία μας ήταν στη Διημερίδα για τον Εθνικό Διχασμό, τον Νοέμβριο του 2015, σε μια πολύ δύσκολη συγκυρία. Δεν χρειάστηκε να του ζητήσουμε να έρθει παρά μόνο μία φορά. Η εισήγησή του ήταν ένα μάθημα ζωής, όχι μόνο Ιστορίας.

Τον Δεκέμβριο του 2018 του ζητήσαμε να κάνει μια υπέρβαση, να έρθει να μας μιλήσει στο αφιέρωμα για τα 10 χρόνια από τον θάνατο της Αγγελικής Λαΐου. Είχαμε διαβάσει με πολλή συγκίνηση την υποσημείωση στο συνθετικό του έργο για την καλή του φίλη και εξαίρετη επιστήμονα. Ήρθε ξανά και μας μετέδωσε το συναίσθημα πως χάρη σε εμάς είχε εκπληρώσει ένα χρέος.

Εκείνη την ημέρα γεννήθηκε η ιδέα του τιμητικού τόμου που κρατάτε στα χέρια σας. Αφορμή το γεγονός ότι το 2019 συμπλήρωνε τα 80 του χρόνια. Αιτία το μεγαλύτερο κίνητρο δράσης για τους ανθρώπους, η αγάπη για τα όσα έχει προσφέρει και συνεχίζει να προσφέρει με την καρδιά και την ψυχή του εφήβου. Δάσκαλε, σε ευχαριστούμε!

Ν. Μπουμπάρης

Όσα διαβάσατε ανωτέρω είναι τα εισαγωγικά σημειώματα –οι δικοί τους «συνειρμοί και μαρτυρίες», οι δικές τους «μυθιστορίες», κατά την ακριβή τους διατύπωση– των επιμελητών (Π. Γ. Κιμουρτζή, Α. Β. Μανδυλαρά και Ν. Μπουμπάρη) του τιμητικού τόμου για τον Γεώργιο Β. Δερτιλή που κυκλοφόρησε το 2021 από τις εκδόσεις «Ασίνη» και φέρει τον τίτλο «Ιστορία, μία καλή τέχνη» (Κείμενα αφιερωμένα στον Γ. Β. Δερτιλή).

Ο ακαδημαϊκός Γεώργιος Δερτιλής, ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του ΕΚΠΑ, απεβίωσε χθες, 20 Φεβρουαρίου 2023, σε ηλικία 84 ετών.