Η παρρησία και η άλλη ζωή

Η τελευταία φάση του έργου του Μισέλ Φουκώ, αυτή της περιόδου 1979-1984, αποτελεί ακόμη ένα ανοιχτό ζήτημα για τους ερευνητές. Ο λόγος έχει να κάνει με τον τρόπο που δείχνει να κάνει μια στροφή στο ερευνητικό του έργο. Ενώ η δεκαετία του 1970 σφραγίζεται από την αναμέτρησή του με αυτό που θα μπορούσε να περιγραφεί ως γενεαλογία της εξουσίας (που ακολουθεί την «αρχαιολογία» των επιστημών του ανθρώπου της δεκαετίας του 1960) και περιλαμβάνει εξαιρετικού πλούτου προσεγγίσεις πάνω στην πειθαρχική διάσταση των κοινωνιών, τη μικροφυσική της εξουσίας και τελικά τη βιοπολιτική, η τελευταία φάση της έρευνάς του, αυτή που αποτυπώνεται στις τελευταίες διαλέξεις του στο Κολέγιο της Γαλλίας, δείχνει να στρέφεται στην επανεξέταση εννοιών που αφορούν την ηθική και την «επιμέλεια εαυτού» στην ελληνική, ρωμαϊκή και πρώιμη χριστιανική αρχαιότητα. Ο Φουκώ δεν εγκαταλείπει την προηγούμενη θεωρητική του προβληματική, όπως φαίνεται από τις συνεντεύξεις του, αλλά σίγουρα στρέφεται σε μια νέα ερευνητική διαδρομή.

Ορισμένοι έχουν προσπαθήσει να δουν αυτήν τη στροφή του Φουκώ υπό το πρίσμα της απογοήτευσής του από μια ορισμένη εκδοχή ριζοσπαστικής πολιτικής, είτε αυτή αφορούσε ένα τμήμα του γαλλικού μαοϊσμού με το οποίο συνεργάστηκε στην Ομάδα Πληροφόρησης για τις Φυλακές, είτε τον αρχικό του ενθουσιασμό για την ιρανική επανάσταση που σύντομα μετατράπηκε σε απογοήτευση. Αλλοι έχουν εντοπίσει ακόμη και μία μετατόπισή του προς μια εκδοχή νεοφιλελευθερισμού. Ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο Φουκώ στην έρευνά του για αυτό που ονόμασε κυβερνητικότητα, δηλαδή το σύνολο των πρακτικών που αφορούν τη σχέση εξουσίας, αλήθειας και καθοδήγησης, συνειδητοποίησε την ανάγκη να στραφεί σε μια ολόκληρη ιστορία πρακτικών επιμέλειας εαυτού, μια ιστορία με μεγάλο ενδιαφέρον, ιδίως στον βαθμό που μπορούσαν να συνδυαστούν με μια άλλη πιο χειραφετητική ηθική και αισθητική της ύπαρξης.

Οι τελευταίες διαλέξεις

Η τελευταία σειρά διαλέξεων του Φουκώ στο Κολέγιο της Γαλλίας ήταν το ακαδημαϊκό έτος 1983-1984 και πραγματοποιήθηκαν τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1984. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν στα ελληνικά με τον τίτλο «Το θάρρος της αλήθειας. Η κυβέρνηση του εαυτού και των άλλων – 2. Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας, 1983-1984», από τις εκδόσεις Εστία και σε πολύ καλή μετάφραση του Γιώργου Καράμπελα. Στις παραδόσεις της προηγούμενης χρονιάς (με τίτλο «Η κυβέρνηση του εαυτού και των άλλων. Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας 1982-1983», υπό έκδοση στα ελληνικά από τις εκδόσεις Εστία σε μετάφραση πάλι του Γ. Καράμπελα), ο Φουκώ είχε σταθεί ιδιαίτερα στις πρακτικές του «αληθώς λέγειν» στην πολιτική, ξεκινώντας από το κείμενο του Καντ για τον Διαφωτισμό και μετά στρεφόμενος στην ελληνική αρχαιότητα. Εκεί υπογραμμίζει τη σημασία που έχει ένα ορισμένο θάρρος, ένα φρόνημα σε σχέση ακριβώς με το να λέει κάποιος την αλήθεια, αυτό που συγκεφαλαιώνει η έννοια της παρρησίας.

Στις παραδόσεις της επόμενης χρονιάς ο Φουκώ στρέφεται κυρίως στους Κυνικούς. Σε αυτούς βρίσκει μία έννοια της παρρησίας και μια μορφή του «παρρησιαστή» που υπερβαίνει και το αίτημα της παρρησίας εντός της δημοκρατίας και αυτό που αναδεικνύεται στους σωκρατικούς διαλόγους του Πλάτωνα. Στην περίπτωση των Κυνικών αυτό συνδυάζεται με μια επιμονή στον συνδυασμό της αληθοέπειας με το αίτημα – και το σκάνδαλο – μιας αληθινής ζωής, μιας ζωής σε μια μαχητική σύγκρουση με την υπάρχουσα κατάσταση και με ενεργό τον ορίζοντα μιας άλλης ζωής, διαφορετικής και ευτυχισμένης. Ο Φουκώ βρίσκει αναλογίες ανάμεσα σε αυτή την ιδέα μιας μορφής ζωής – που είναι ταυτόχρονα μια εκρηκτική, βίαιη και σκανδαλώδης εκδήλωση της αλήθειας – και μια ορισμένη αντίληψη της επαναστατικής στράτευσης στον 19ο και τον 20o αιώνα, μια στράτευση που επιβεβαιώνει τη μαρτυρία μέσω της ζωής και τη ρήξη με τις συμβάσεις, τις συνήθειες, τις αξίες της κοινωνίας. Εκτιμά, ταυτόχρονα, ότι στον χριστιανισμό μπορούμε να δούμε τόσο έναν «παρρησιαστικό πόλο», που τον εντοπίζει στη μυστικιστική παράδοση, αλλά και έναν «μη παρρησιαστικό» πόλο, που τον συνδέει με την ασκητική παράδοση.

Η αληθινή ζωή

Λίγους μήνες μετά τις παραδόσεις αυτές ο Φουκώ πεθαίνει, στις 25 Ιουνίου 1984. Δεν ξέρουμε πού θα τον οδηγούσε το ερευνητικό νήμα που περιλαμβάνεται στις παραδόσεις. Ομως, είναι σαφές ότι η «ηθική στροφή» δεν αφορούσε κάποια στροφή στο άτομο ή κάποια άρνηση του ερωτήματος του κοινωνικού μετασχηματισμού. Αντιθέτως, ο Φουκώ δείχνει να επιμένει στη δυνατότητα της άλλης ζωής, της αληθινής ζωής, και στην ανάγκη εκείνης της στράτευσης που ορίζοντα έχει την αλήθεια και τον μετασχηματισμό. Δηλαδή, αντί για τον βαθύ συντηρητισμό που είναι ο πυρήνας του νεοφιλελευθερισμού, μια επιμονή στη δυνατότητα της ριζικής ετερότητας, της άλλης ζωής.

Την ίδια στιγμή επαναφέρει στο προσκήνιο μια αντίληψη της παρρησίας, της αλήθειας σε άμεση σύνδεση με το αίτημα μιας καλύτερης ζωής που παραμένει επίκαιρη σε μια εποχή όπου καλούμαστε να προσαρμοστούμε στο υπάρχον ως αναπόδραστο όριο της σκέψης και της δράσης μας.

Το αίτημα της άλλης ζωής

Ο Φουκώ, που ήταν ήδη καταβεβλημένος εκείνους τους μήνες, δεν διάβασε όλες τις σημειώσεις της τελευταίας παράδοσής του. Αυτές, όμως, περιλήφθηκαν στη μεταθανάτια έκδοση και αξίζει τον κόπο να παραθέσουμε την κατακλείδα: «Ομως, αυτό στο οποίο θα ήθελα να επιμείνω τελειώνοντας είναι το εξής: δεν υπάρχει εγκαθίδρυση της αλήθειας χωρίς ουσιώδη θέσπιση της ετερότητας· η αλήθεια δεν είναι ποτέ το ίδιο· δεν μπορεί να υπάρξει αλήθεια παρά μόνο στη μορφή του άλλου κόσμου και της άλλης ζωής».