Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Σκοτεινοί Αιώνες (Μέρος Α’)

Ο 12ος αιώνας π.Χ. αποτέλεσε ένα σημαντικό χρονικό ορόσημο, καθώς οι εκτεταμένες καταστροφές που έπληξαν τότε –εν μέσω ενός γενικότερου κλίματος αναταραχής– τις μεγάλες δυνάμεις της Ανατολικής Μεσογείου (Αίγυπτο, κράτος των Χετταίων, πόλεις-κράτη της συροπαλαιστινιακής ακτής) αλλά και τον ελλαδικό χώρο συνοδεύτηκαν από ριζικές αλλαγές στην κοινωνικοοικονομική οργάνωση. Οι μεταβολές της περιόδου αυτής ορίζουν το τέλος της Εποχής του Χαλκού και το πέρασμα στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.

Στον ελλαδικό χώρο, ειδικότερα, η εποχή ανάμεσα στην κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων και την εμφάνιση των πόλεων-κρατών τον 8ο αιώνα π.Χ. είναι γνωστή με την ονομασία Σκοτεινοί Αιώνες (έτσι ονομάστηκε από τους παλαιότερους μελετητές εξαιτίας αφενός των σχετικά λιγοστών αρχαιολογικών ευρημάτων και αφετέρου της έλλειψης ιστορικών μαρτυριών). Κύρια χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής, προπάντων του πυρήνα της (11ος-10ος αιώνας π.Χ.), είναι η εσωστρέφεια, οι απλουστευμένες πολιτιστικές εκφάνσεις και η απώλεια της γραφής.

Βεβαίως, η διάλυση του ανακτορικού συστήματος στο γεωγραφικό χώρο της ελληνικής επικράτειας δεν οδήγησε αμέσως στους λεγόμενους Σκοτεινούς Αιώνες. Μεγάλα οικιστικά κέντρα –και δίπλα τους, πλέον, οχυρές θέσεις– δεν έπαψαν να υπάρχουν και το 12ο αιώνα π.Χ., ο πολιτισμός που προϋπήρχε διατηρήθηκε σε απλοποιημένη μορφή, ενώ η οικονομική αυτάρκεια ανήχθη σε ύψιστη προτεραιότητα των τότε κοινωνικών σχηματισμών.

Οι Σκοτεινοί Αιώνες αρχίζουν κατ’ ουσίαν στον ελλαδικό χώρο τον 11ο αιώνα π.Χ., όταν τα αστικά κέντρα παρακμάζουν και ολόκληρες περιοχές σχεδόν εγκαταλείπονται. Οι εξελίξεις αυτές επιτείνονται από την κατάρρευση των εμπορικών δικτύων και τη συνακόλουθη δυσκολία προμήθειας χαλκού και –κυρίως– κασσίτερου, γεγονός που οδηγεί στην ευρεία διάδοση των σιδηρομεταλλευμάτων και στη γενικευμένη χρήση του σιδήρου για την κατασκευή όπλων και εργαλείων. Ανεξάρτητα από τις κατά τόπους διαφοροποιήσεις –στην Κρήτη, λόγου χάρη, επιβιώνουν περισσότερα στοιχεία της πολιτισμικής κληρονομιάς–, οι μικρού μεγέθους οικισμοί του 11ου-10ου αιώνα π.Χ. είναι σε γενικές γραμμές αυτάρκεις και αυτόνομες κοινωνίες, περιορισμένης συνθετότητας από απόψεως κοινωνικής οργάνωσης και οικονομίας. Νέα στοιχεία στο πεδίο της κεραμικής εισάγουν κατά τη διάρκεια της εν λόγω περιόδου αρχικά ο υπομυκηναϊκός και ακολούθως ο εξ αυτού καταγόμενος πρωτογεωμετρικός ρυθμός (Πρωτογεωμετρική Εποχή, 1050-900 π.Χ.) στην Αθήνα, στο Άργος και στα περίχωρά τους.

Τον 9ο αιώνα π.Χ. εμφανίζεται στην Αθήνα ο γεωμετρικός ρυθμός, ο οποίος χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία γραμμικών θεμάτων και αντικαθιστά σταδιακά, έως το α’ μισό του 8ου αιώνα π.Χ., τις τοπικές παραδόσεις χάρη στις πυκνότερες επαφές που αναπτύσσονται και πάλι εντός του αιγαιακού χώρου. Κατά τη διάρκεια των καθαυτό Γεωμετρικών Χρόνων (900-700 π.Χ.) ενισχύονται από πληθυσμιακής απόψεως και μεγεθύνονται τα οικιστικά κέντρα, ιδρύονται νέα ιερά ή επαναλειτουργούν παλαιότερα, αναδεικνύονται αριστοκρατικά γένη, αναπτύσσονται τοπικές βιοτεχνικές και καλλιτεχνικές σχολές, ενώ συσσωρεύεται πλούτος και ξεκινά ο λεγόμενος δεύτερος ελληνικός αποικισμός. Τα στοιχεία αυτά καθιστούν δυνατή την ανάδυση των πόλεων-κρατών στο β’ μισό του 8ου αιώνα π.Χ.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, υπομυκηναϊκός αμφορέας, 11ος αιώνας π.Χ.  (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, πηγή: greek-language.gr).