Λευκοί σκλάβοι, μαύροι δουλέμποροι

Η Μπερναρντίν Εβαρίστο, από μητέρα Βρετανίδα και πατέρα Νιγηριανό, είναι μια από τις πιο σημαντικές σύγχρονες συγγραφείς της αγγλικής γλώσσας. Με πλούσιο έργο τόσο στην ποίηση όσο και στην πεζογραφία, στο δοκίμιο και στο θέατρο, ανήκει στις εξέχουσες προσωπικότητες των σύγχρονων βρετανικών γραμμάτων.

Πέραν όμως αυτών, το κάθε βιβλίο της διακρίνεται από τέτοια πρωτοτυπία που συχνά οδηγεί στον αιφνιδιασμό, όπως συμβαίνει με τις Ξανθές ρίζες (εκδ. Gutenberg), μυθιστόρημα το οποίο εξέδωσε το 2008 και τώρα κυκλοφορεί στη γλώσσα μας σε ωραία και ευρηματική μετάφραση του Αλέξη Καλοφωλιά.

Ποιος είναι όμως ο αιφνιδιασμός εδώ; Η Εβαρίστο αντιστρέφει το θέμα της δουλείας και του ρατσισμού και στο μυθιστόρημά της οι σκλάβοι είναι λευκοί και τα αφεντικά και οι δουλέμποροι μαύροι, μετατρέποντας ευφυώς τον τίτλο Ρίζες, του πασίγνωστου μυθιστορήματος του μαύρου συγγραφέα Αλεξ Χέιλι.

Γυρίζοντας ανάποδα την ιστορία της δουλείας, σαν να προβάλλει μια ταινία στο αρνητικό της, επαναφέρει ένα θέμα που μοιάζει σήμερα να έχει ξεχαστεί, από τους λευκούς ιδίως αλλά και από αρκετούς μαύρους· και κατά προέκταση να μας μιλάει για τον ρατσισμό που εξακολουθεί να μολύνει τις κοινωνίες μας.

Ηρωίδα της είναι η Αγγλίδα Ντόρις Σκάγκλθορπ, την οποία στα έντεκα χρόνια της την απάγουν από τη χώρα της και τη μεταφέρουν στην πρωτεύουσα Λόντολο του νησιού Μεγάλη Αμπόσα. Αφεντικό της είναι ο Αρχηγός Κάγκα Κονάτα Κατάμπα ο Πρώτος, μέγας δουλέμπορος, βαρόνος της ζάχαρης και «πουλημένη ψυχή». Ο μαύρος «αρχηγός» έχει όλα τα γνωρίσματα των λευκών δουλεμπόρων, είναι πολέμιος της απελευθέρωσης των σκλάβων και αρθρογραφεί γι’ αυτό στην παγκόσμιας κυκλοφορίας φυλλάδα με τίτλο «Φλόγα».

Οι λευκοί σκλάβοι όμως έχουν και εκείνοι, σαν την Ντόρις, τη λαχτάρα της ελευθερίας και τη βαθιά επιθυμία να δραπετεύσουν. Και γι’ αυτό χρησιμοποιούν τον υπόγειο σιδηρόδρομο της πρωτεύουσας που εδώ και χρόνια είχε περιπέσει σε αχρησία. Στην Αμπόσα παρατηρούμε κι άλλα φαινόμενα: μαύροι τουρίστες επισκέπτονται τα γκέτο των σκλάβων για να δουν πώς ζουν και συμπεριφέρονται, όπως συνέβαινε στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν τουρίστες από τη Γερμανία επισκέπτονταν τη Βαρσοβία για να διασκεδάσουν με το πώς ζούσαν οι «υπάνθρωποι» Εβραίοι στο δικό τους γκέτο. Είναι σαφέστατες οι ρατσιστικές αναφορές που υπερβαίνουν την αθλιότητα και τη βαρβαρότητα του δουλεμπορίου. Σαφής και η ιστορική ενοχή των λευκών.

«Επιστήμη» και κρανιομετρία

Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε τρία μέρη και η αφήγηση είναι σε πρώτο πρόσωπο ώστε το δράμα και ο σαρκασμός να συνυπάρχουν. Στο πρώτο και στο τρίτο μέρος ο κύριος χαρακτήρας είναι η Ντόρις· η λαχτάρα της για ελευθερία, η προσπάθειά της να δραπετεύσει, η συντροφικότητα και η συναλληλία με τους άλλους σκλάβους, τα συγκινητικά περιστατικά της αλληλοβοήθειας και της συμπόνιας ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας.

Στο δεύτερο μέρος όμως πρωταγωνιστής είναι ο μαύρος «μπουάνα» της Ντόρις, ο Αρχηγός Κάγκα Κονάτα Κατάμπα ο Πρώτος, ο οποίος εκτός από τις επαγγελματικές του επιτυχίες, αναπτύσσει αρθρογραφώντας στη ρατσιστική «Φλόγα» τις φυλετικές του θεωρίες. Σύμφωνα μ’ αυτές έχει «αποδειχθεί» επιστημονικά πως βάσει των κρανιομετρήσεων και στα πλαίσια της «Σωματικής Ανθρωπομετρίας» υπάρχουν τρία είδη κεφαλών (και άρα φυλών): πρώτη και ανώτερη είναι η Νεγροειδής (αυτόχθων της Αφρικής), κατόπιν η Μογγολοειδής (αυτόχθων των ασιατικών περιοχών) και τελευταία η Καυκασοϊνειδής («αυτόχθων της διαβολότρυπας που είναι γνωστή ως Ευρώπα»).

(Ο αναγνώστης παραπέμπεται – ευθέως, θα έλεγα – στις φυλετικές θεωρίες των ναζιστών. Ιδίως στην εκστρατεία ναζιστών «επιστημόνων», από το 1938 ως το 1940, που κατ’ εντολή του Χίμλερ επισκέφθηκαν το Θιβέτ για να αποδείξουν πως υπήρξε λίκνο της αρίας φυλής και προέβησαν σε 376 κρανιομετρήσεις.)

Η Εβαρίστο «δανείζεται» τις ρατσιστικές θεωρίες των ναζιστών και σαρκαστικά τις αντιστρέφει. Τώρα ο μάβρος είναι βιολογικά ανώτερος από τους άλλους δύο τύπους και οι άλλοι δύο, ο Μογγόλο και ο Καυκασόι, είναι κατώτερα ανθρωποειδή, γι’ αυτό και οι μάβροι είναι «πιο άνθρωποι από άλλους». Να θυμίσω πως ο Χίμλερ, ακολουθώντας τις θεωρίες των τσαρλατάνων αριοσοφιστών της Βιέννης, αποκαλούσε, όπως και εκείνοι, όλους, πλην των αρίων, (Λατίνους, Σλάβους και Εβραίους συλλήβδην) Menschentiere, δηλαδή Ανθρωπόζωα.

Ο πικρός σαρκασμός της Εβαρίστο οδηγεί τον αναγνώστη σε τέτοιους και παρόμοιους συνειρμούς και παραλληλισμούς. Η κοινωνία των μάβρων στο μυθιστόρημά της είναι προηγμένη, ενώ των λευκών μεσαιωνική και ταυτίζεται με τη φεουδαρχία. Σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον ζούσε πριν την απαγάγουν η Ντόρις. Ο αναγνώστης θα ανακαλέσει κι άλλους συγγραφείς, ιδιαίτερα τον Χάξλεϊ του Θαυμαστού καινούργιου κόσμου, διαβάζοντας για τη ζωή στην ψευδή κοινωνία της προόδου των μάβρων.

Αλλά δεν είναι μόνο οι μαύροι μάβροι, οι Ευρωπαίοι Ευρωπανοί και οι Αμερικανοί Αμαρικανοί. Η Εβαρίστο έχει δημιουργήσει και παρόμοια ακρωνύμια διαστρέφοντας τα αυθεντικά· ένα περίεργο πατουά, που μας μεταφέρει στον 18ο αιώνα. Αυτή η κοροϊδία μέσω της γλώσσας έχει έναν κύριο στόχο: να μην ξεχάσουμε. Γι’ αυτό και είναι χαρακτηριστικό το μότο από τον Νίτσε που συνοδεύει το βιβλίο της: «Ολα τα πράγματα υπόκεινται σε ερμηνείες: το ποια ερμηνεία επικρατεί κάθε δεδομένη στιγμή είναι μια λειτουργία της εξουσίας και όχι της αλήθειας».