Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΔ’)

Το συντομότερο από τα σωζόμενα ευριπίδεια δράματα, οι Ηρακλείδες (Ηρακλείδαι), εντάσσεται στην ίδια με την Ανδρομάχη και τις Ικέτιδες δημιουργική περίοδο του ποιητή, δηλαδή στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου, όπου επικρατούσε ασφαλώς η αντι-σπαρτιατική διάθεση και μαζί ένα κλίμα πατριωτικής έξαρσης. Σύμφωνα με τους μελετητές, οι Ηρακλείδες χρονολογούνται περί το 430 π.Χ., και σε κάθε περίπτωση πριν από το 427 π.Χ.

Και αυτή η τραγωδία του Ευριπίδη αρχίζει με τη γνώριμη από την Ανδρομάχη εικόνα της καταφυγής σε ένα βωμό. Αυτήν τη φορά είναι τα παιδιά του Ηρακλή, οι Ηρακλείδες, που ζητούν προστασία, στο βωμό του Δία στο Μαραθώνα, καθώς καταδιώκονται από το θανάσιμο εχθρό του πατέρα τους, τον Ευρυσθέα, το βασιλιά των Μυκηνών. Ο αθηναίος βασιλιάς Δημοφών, γιος του Θησέα, και ο χορός των γερόντων, προσωποποιώντας την αττική μεγαλοψυχία, αναλαμβάνουν την προστασία των Ηρακλειδών.

Ο Κοπρεύς, ο κήρυκας του Ευρυσθέως με το κτηνώδες φέρσιμο του ισχυρού, αποπέμπεται έπειτα από μια λογομαχία με τον Ιόλαο, παλαιό συναγωνιστή του Ηρακλή και ένθερμο υπερασπιστή του δικαίου. Ο Ιόλαος εκθέτει το ζήτημα των Ηρακλειδών στον αθηναίο βασιλιά, κι εκείνος παίρνει την απόφαση να προασπίσει τη δικαιοσύνη με τα αθηναϊκά όπλα. Στη μάχη που ακολουθεί επικρατεί το δίκαιο, καθώς οι Αθηναίοι υπερισχύουν των Αργείων, με τη συνδρομή και του Ύλλου, γιου του Ηρακλή. Ο Ευρυσθεύς αιχμαλωτίζεται και θανατώνεται.

Η αντίθεση ανάμεσα στην εξουσία, τη δύναμη, από τη μια πλευρά και το δίκαιο από την άλλη, μια αντίθεση τόσο σημαντική για την ελληνική σκέψη, είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό τού υπό εξέταση δράματος, το στοιχείο εκείνο που εξασφαλίζει την εσωτερική συνοχή του.

Το δίκαιο και τον ανθρωπισμό υπηρετεί πρώτιστα ο Ιόλαος, ο οποίος, μολονότι είναι πια ηλικιωμένος, συντρέχει τους κυνηγημένους Ηρακλείδες στη δύσκολη στιγμή που βιώνουν, στα βάσανά τους. Πριν ξεκινήσει η κρίσιμη μάχη, ο ετοιμόρροπος γέροντας βάζει την πανοπλία του με τη βοήθεια ενός υπηρέτη. Την ώρα της μάχης συντελείται ένα θαύμα, καθώς ο αναζωογονημένος γέροντας είναι εκείνος που αιχμαλωτίζει τον Ευρυσθέα.

Θαυμαστό θάρρος επιδεικνύει, όμως, όχι μόνο ο ηλικιωμένος Ιόλαος αλλά και ένας νέος άνθρωπος, η Μακαρία, κόρη του Ηρακλή. Πριν από τη μάχη οι μάντεις είχαν ζητήσει να θυσιαστεί μια παρθένα ευγενούς καταγωγής, και η Μακαρία προσφέρει τη δική της ζωή, ώστε να προστατεύσει τα αδέλφια της και να εξασφαλίσει τη νίκη των Αθηναίων επί του στρατού του Ευρυσθέως.

Στο τελευταίο μέρος της τραγωδίας, στην έξοδο, ο αιχμάλωτος Ευρυσθεύς οδηγείται ενώπιον της Αλκμήνης, της μητέρας του Ηρακλή, που είχε ακολουθήσει τα διωκόμενα εγγόνια της στο δρόμο της φυγής. Σε αντίθεση με τους Αθηναίους, που εναντιώνονται στην εξόντωση του αιχμαλώτου, η Αλκμήνη, που τρέφει φοβερό μίσος για το διώκτη της, αξιώνει το θάνατό του. Το αποτέλεσμα είναι ένα παράδοξο δούναι και λαβείν, υμνητικό της αθηναϊκής ανθρωπιάς: η απαίτηση της Αλκμήνης θα ικανοποιηθεί, αλλά η ίδια θα παραδώσει το σώμα του νεκρού Ευρυσθέως στους φίλους του, προκειμένου να το ενταφιάσουν. Ο Ευρυσθεύς, από τη δική του πλευρά, αναγνωρίζοντας ότι οι Αθηναίοι τον σεβάστηκαν ως αιχμάλωτο, αναγγέλλει σε αυτούς ένα χρησμό του Απόλλωνος, σύμφωνα με τον οποίον ο τάφος του θα προστατεύει με αποτελεσματικό τρόπο την αττική γη από τους απογόνους των Ηρακλειδών.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η Κάκια Παναγιώτου (Αλκμήνη) στους «Ηρακλείδες» του Ευριπίδη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Ιούλιο του 1970 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Α’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Β’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Γ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Δ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Ε’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΣΤ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Ζ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Η’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Θ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Ι’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΑ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΒ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΓ’)