Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Σκοτεινοί Αιώνες (Μέρος Β’)

Η σταδιακή κατάρρευση των μεγάλων αστικών κέντρων αρχής γενομένης από το 12ο αιώνα π.Χ. –για την εξέλιξη αυτήν κάναμε λόγο στο αμέσως προηγούμενο άρθρο μας– σηματοδότησε μεν την αναπόφευκτη επικράτηση εσωστρεφών τάσεων, αλλά δεν επέφερε την ολοκληρωτική διακοπή των επαφών εντός της μεσογειακής λεκάνης κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων. Ειδικότερα κατά τον 11ο και το 10ο αιώνα π.Χ., στον πυρήνα τής υπό εξέταση περιόδου, οι επαφές αυτές ήταν σποραδικές και είχαν πιθανώς τη μορφή όχι του εμπορίου αλλά της ανταλλαγής δώρων. Το δίκτυο που χρησίμευε στη διακίνηση των αγαθών συνέδεε την Κύπρο με την πλούσια σε μέταλλα Κεντρική Μεσόγειο, ενώ ήδη από τα τέλη του 10ου αιώνα π.Χ. συμμετείχαν σε αυτό οι Φοίνικες. Όσον αφορά τον ελλαδικό χώρο, επείσακτα αντικείμενα, εξωτικά ή πολύτιμα είδη, εντοπίζονται στην Κρήτη, στα Δωδεκάνησα (αποτελούσαν σταθμούς τού τότε μεσογειακού δικτύου ανταλλαγών), στην Αττική και στην Εύβοια.

Από τα τέλη του 10ου αιώνα π.Χ. επήλθε μια εμφανής διαφοροποίηση στο χαρακτήρα των εν λόγω επαφών στο Λευκαντί της Εύβοιας (μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας), ακολούθως δε, από τα μέσα του 9ου αιώνα π.Χ., και στις υπόλοιπες προαναφερθείσες περιοχές. Οι εισαγωγές αυξήθηκαν, καθώς ο προσπορισμός αντικειμένων που προέρχονταν από την Ανατολή ενίσχυε την κοινωνική θέση και εξέφραζε το κύρος των αριστοκρατικών γενών που τότε αναδύονταν. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν τοπικά εργαστήρια μεταλλουργίας και χρυσοχοΐας χάρη στην έλευση τεχνιτών από την Ανατολική Μεσόγειο.

Από τα τέλη του 9ου αιώνα π.Χ. οι Ευβοείς, βασισμένοι στο δίκτυο ανταλλαγών που προϋπήρχε, στράφηκαν προς τη Δύση προκειμένου να εξασφαλίσουν τις αναγκαίες για εκείνους ποσότητες μετάλλων (η στροφή αυτή αποτέλεσε κατ’ ουσίαν το προοίμιο του δεύτερου ελληνικού αποικισμού). Τον 8ο αιώνα π.Χ. οι επαφές εξαπλώθηκαν προς ανατολάς, προς τα οικιστικά κέντρα της συριακής ακτογραμμής. Η επίδραση της Ανατολικής Μεσογείου στον πολιτισμό του επόμενου αιώνα (Πρώιμη Αρχαϊκή Εποχή, 700-610 π.Χ.) ήταν τέτοιας έκτασης, που η περίοδος αυτή επονομάστηκε και Ανατολίζουσα.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο των στενών επαφών με την Ανατολική Μεσόγειο, κι αφού είχε προηγηθεί η εξοικείωση των κατοίκων του ελλαδικού χώρου με τη γραφή μέσω εισηγμένων ενεπίγραφων αντικειμένων, έλαβε χώρα η υιοθέτηση του φοινικικού αλφαβήτου, της αλφαβητικής δηλαδή γραφής. Η διαμόρφωση του ελληνικού αλφαβήτου, σε συνάρτηση με την ανάδυση των πόλεων-κρατών, εικάζεται ότι συντελέστηκε μία ή δύο γενιές πριν από τις παλαιότερες επιγραφές, οι οποίες ανάγονται στο β’ ή στο γ’ τέταρτο του 8ου αιώνα π.Χ. Πάντως, η σχεδόν παντελής έλλειψη ενεπίγραφων αντικειμένων (πινακίδων, αγγείων με επιγραφές) κατά τους Σκοτεινούς Αιώνες δε συνεπάγεται και παντελή απουσία της γραφής – στην Κύπρο, λόγου χάρη, θεωρείται βέβαιη η συνέχιση της συλλαβικής γραφής στην εν λόγω περίοδο.

Συμπερασματικά, το πολιτισμικό πλαίσιο που διαμορφώθηκε βαθμηδόν κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων πόρρω απείχε από ό,τι προϋπήρχε, δηλαδή από τον πολιτισμό των Μυκηναϊκών Χρόνων με τις εκλεπτυσμένες τέχνες. Η Γεωμετρική Εποχή (1050-700 π.Χ.), που αποτελεί το βασικό κορμό των Σκοτεινών Αιώνων (12ος-8ος αιώνας π.Χ.), συνδέεται σαφώς στενότερα με την επακολουθήσασα περίοδο, την Αρχαϊκή Εποχή. Υπ’ αυτήν την έννοια, οι Σκοτεινοί Αιώνες –με όλα τα διακριτά χαρακτηριστικά τους ως προς τις συναλλαγές και τα δίκτυα ανταλλαγών, την κοινωνικοοικονομική οργάνωση και τη γραφή– μπορεί να θεωρηθούν ως η περίοδος που διαμόρφωσε το πολιτισμικό πλαίσιο των Ιστορικών Χρόνων, μακράν του μυθοποιημένου πλέον μυκηναϊκού παρελθόντος.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, το Ηρώο, αψιδωτό κτίσμα στο Λευκαντί της Εύβοιας (πιθανώς α’ μισό του 10ου αιώνα π.Χ.), στο λόφο που ονομάζεται Τούμπα (πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Σκοτεινοί Αιώνες (Μέρος Α’)