Άβατον: Μια γυναικεία ταινία για το Άγιο Όρος – «Δεν είμαστε ούτε θεούσες, ούτε femen»

«Στην αρχαιότητα το Άγιο Όρος ήταν άβατο για τους άνδρες. Εκεί κατέφευγαν κακοποιημένα κορίτσια που ζητούσαν προστασία και άσυλο στο Ιερό της Αρτέμιδος. Μόνο γυναίκες μπορούσαν να περάσουν τις πύλες του ιερού τόπου, μιας και απαγορευόταν αυστηρά η είσοδος στους άνδρες. Πολλούς αιώνες μετά, με την αλλαγή της θρησκείας, στα ίδια ακριβώς σημεία της χερσονήσου που υπήρχαν οι ναοί των αρχαίων Ελλήνων, χτίστηκαν χριστιανικές εκκλησίες και μονές. Η μία θρησκεία παίρνει τη θέση της άλλης, κι αυτό συμβαίνει από πάντα» λέει η Ειρήνη Καραγιαννοπούλου στην αρχή της κουβέντας μας γυρνώντας τον χρόνο πίσω, πριν περάσουμε στο σήμερα, σε μία κουβέντα με το σκηνοθετικό δίδυμο Twin Automat, δηλαδή, τη μοντέρ ταινιών Sandrine Cheyrol και την εικαστικό Ειρήνη Καραγιαννοπούλου, οι οποίες διερευνούν ποικιλοτρόπως τις δυνατότητες της κινούμενης εικόνας.

Οι Twin Automat δημιουργούν ταινίες, animations, ντοκιμαντέρ, βίντεο και εικαστικές οπτικοακουστικές εγκαταστάσεις. Έργα τους έχουν παρουσιαστεί σε φεστιβάλ, αίθουσες τέχνης και μουσεία διεθνώς.

Αφορμή της συζήτησής μας το νέο τους ντοκιμαντέρ με τίτλο Άβατον, το οποίο παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και απέσπασε εξαιρετικά σχόλια.

«Ποια είναι η πραγματική αιτία αυτής της απαγόρευσης; Τι μας οδήγησε σε αυτό τον τόσο σκληρό κανόνα;».

-Πότε γεννήθηκε η ιδέα της ταινίας στο μυαλό σας; Με ποια αφορμή; 

Sandrine Cheyrol: Ανέκαθεν μας προβλημάτιζε αυτή η απαγόρευση. Έχοντας περάσει πολλά καλοκαίρια στη Χαλκιδική, το γεγονός ότι οι άνδρες πηγαινοέρχονταν με την άνεσή τους ενώ εμείς τα κορίτσια δεν επιτρεπόταν να πλησιάσουμε σε απόσταση 500 μέτρων από την ακτή, μας φαινόταν πολύ παράξενο. Χώρια που σε περίπτωση που θα προσπαθούσαμε κι εμείς κάτι τέτοιο, θα αντιμετωπίζαμε ποινή φυλάκισης ενός έτους. Και αυτό, είναι κάτι που συμβαίνει στην ευρωπαϊκή επικράτεια, στην οποία θεωρητικά όλοι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα ελεύθερης πρόσβασης. Το Άβατο, που είναι ένας κανόνας που ισχύει από τον 11ο αιώνα, απαγορεύει αυστηρά την είσοδο στον μισό πληθυσμό της γης. Μέχρι και τα θηλυκά ζώα απαγορεύονται. Σύμφωνα με την Εκκλησία, το Άγιο Όρος είναι το περιβόλι της Παναγίας και θέλει να το μοιράζεται μόνο με άντρες. Ορισμένες από εμάς όμως, αυτή η εξήγηση δεν μας ικανοποιεί. Ποια είναι η πραγματική αιτία αυτής της απαγόρευσης; Τι μας οδήγησε σε αυτό τον τόσο σκληρό κανόνα; Έχοντας αυτές τις ερωτήσεις στο μυαλό και ψάχνοντας ουσιαστικές απαντήσεις και όχι παραμυθάκια για παιδιά, ξεκινήσαμε να χτίζουμε το Άβατον.

Τα σύνορα του Άθω

«Κάποιες από τις γυναίκες, που μιλούν στην ταινία, τις γνωρίζαμε ήδη και τις θαυμάζαμε για την προσωπικότητά τους».

-Τι θέλετε να πείτε μέσω αυτής της ταινίας; 

Sandrine Cheyrol: Το Άβατον είναι μια δροσερή, εναλλακτική θα έλεγα αφήγηση γύρω από το Άγιο Όρος. Πρόκειται για μια 100% γυναικεία ταινία, σκοπός της οποίας είναι να καθρεφτίσει τις απόψεις μιας μεγάλης μερίδας του πληθυσμού, που είναι οι γυναίκες. Κι αυτό είναι κάτι για το οποίο δεν ενδιαφέρθηκε κανείς ως τώρα, τουλάχιστον όχι μέσω της κινηματογραφικής γλώσσας. Υπάρχουν γυναίκες που έχουν παλέψει για την ισότητα των φύλων, όπως η πρώην ευρωβουλευτής, Άννα Καραμάνου, η οποία συμμετέχει στην ταινία και μοιράζεται γενναιόδωρα μαζί μας τις απόψεις της. Ωστόσο, δεν έχει γίνει ποτέ πριν από το δικό μας Άβατον, μια ταινία που να δείχνει την γυναικεία οπτική γωνία.

-Πόσο δύσκολο ήταν να ειπωθούν κάποια πράγματα χωρίς να ενοχληθεί η ορθόδοξη εκκλησία; 

Ειρήνη Καραγιαννοπούλου: Το Άβατον δεν είναι μια ταινία προπαγάνδας και η προσέγγισή μας δεν είναι μονοδιάστατη. Πρόθεσή μας είναι να γίνει μια συζήτηση και όχι να προσβάλουμε την εκκλησία, αλίμονο. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, προσεγγίζουμε το δύσκολο αυτό θέμα με λεπτότητα, χωρίς όμως να κάνουμε εκπτώσεις. Το ξέρουμε ότι σε μια εποχή που επικροτείται ο φανατισμός με την πρώτη ευκαιρία, και που ο καθένας υποστηρίζει την ιδέα του με τρόπο σχεδόν χουλιγκανικό, ο δικός μας χειρισμός φαντάζει εξωγήινος. Είμαστε όμως πολύ συνειδητά εδώ για να παρουσιάσουμε ένα ευρύ φάσμα ιδεών, χωρίς κανέναν απολύτως φανατισμό. Δεν είμαστε ούτε θεούσες, ούτε femen. Συνομιλούμε με βαθιά θρησκευόμενες γυναίκες, με θεολόγους, με μια κόρη ιερέα καθώς και με μία καλόγρια αλλά ταυτόχρονα συζητάμε και με γυναίκες που έχουν αλλεργία στη θρησκεία, που αντιτίθενται στον αυστηρό κανόνα του άβατου ή που αυτοχαρακτηρίζονται άθεες. Προς μεγάλη μας έκπληξη κάποιες πιστές γυναίκες μας εξομολογούνται ότι τις πληγώνει αυτή η απαγόρευση. Ισχύει και το αντίθετο φυσικά μιας και άλλες, που δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση με τον Θεό, ισχυρίζονται ότι δεν τις νοιάζει καθόλου που δεν μπορούν να βρεθούν εκεί. Σεβόμαστε και παρουσιάζουμε τις απόψεις όλων αυτών των γυναικών και φυσικά οι απόψεις τους διαφέρουν. Κανένας από τους ανθρώπους που παρακολούθησαν το Άβατον δεν έδειξε να ενοχλείται ή να προσβάλλεται. Είναι υποκρισία το να θίγεσαι από την ίδια την αλήθεια κι αυτό ευτυχώς δεν το συναντήσαμε στα πέντε χρόνια που δουλεύουμε πάνω στο Άβατον. Αντιθέτως. Το μεγαλύτερο κομπλιμέντο το εισπράξαμε αμέσως μετά την πρεμιέρα της ταινίας, στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Μία καθηγήτρια Θεολογίας που σεβόμαστε απεριόριστα για το έργο της, μας δήλωσε συγκινημένη ότι το Άβατον είναι μια ταινία «food for thought». Θα ήθελε πολύ να την δουν οι φοιτητές της και να συζητήσουν, επί της ουσίας όμως, πάνω στο θέμα.

Έργο της Ειρήνης Καραγιαννοπούλου από την ταινία Άβατον.

Έργο της Ειρήνης Καραγιαννοπούλου από την ταινία Άβατον.

-Μιλήστε μου για τη διαδικασία της υλοποίησης του Avaton. Υπάρχει κινούμενη εικόνα αλλά και σκίτσα. Πώς λειτούργησε η συνύπαρξη των δύο ειδών τέχνης; 

Ειρήνη Καραγιαννοπούλου: Από την πρώτη στιγμή και πολύ συνειδητά, αποκλείσαμε τη χρήση υλικού δανεισμένου από άνδρες προσκυνητές. Θέλαμε να δημιουργήσουμε μια οπτική αφήγηση εντελώς δική μας, με βάση τη φαντασία. Ένα κινηματογραφικό Άγιο Όρος, φτιαγμένο από γυναίκες, δεν θα μπορούσε παρά να έχει φτιαχτεί με αυτόν τον τρόπο, έναν τρόπο… ελαφρώς αυθαίρετο. Το οπλοστάσιό μας περιέχει animations ζωγραφισμένα στο χέρι, σχέδια δηλαδή με μελάνι σε χαρτί που φωτογραφίζω πινελιά πινελιά και στη συνέχεια ζωντανεύουν από τη Sandrine στο μοντάζ. Επιστρατεύσαμε εκατοντάδες τέτοια σχέδια, και το ευχάριστο είναι ότι μας έχουν προτείνει να τα εκθέσουμε με παράλληλη προβολή της ταινίας σ’ έναν καλλιτεχνικό οργανισμό στο Βερολίνο. Επίσης στο Άβατον θα δείτε κινούμενα κολάζ με στοιχεία από παλιές γκραβούρες και χάρτες, υλικό εμπνευσμένο από βυζαντινά χειρόγραφα που μελετήσαμε κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας γύρω από το Άγιο Όρος. Όλα αυτά τα στοιχεία παντρεύονται με σιωπηλά πορτρέτα γυναικών καθώς και με κάποιες σκηνές γυρισμένες σε μέρη που δεν είναι το Άγιο όρος αλλά που θα μπορούσε, ενδεχομένως να είναι έτσι όπως το φανταζόμαστε εμείς οι γυναίκες με βάση όσα μας έχουν διηγηθεί οι άνδρες επισκέπτες.

«Κατά τη διάρκεια της ταινίας κουβεντιάζουμε με γυναίκες διαφορετικών ηλικιών και επαγγελμάτων»

-Πώς φτάσατε στην επιλογή προσώπων και ποια ήταν η οδηγία από εσάς; 

Sandrine Cheyrol: Κατά τη διάρκεια της ταινίας κουβεντιάζουμε με γυναίκες διαφορετικών ηλικιών και επαγγελμάτων. Μας ενδιαφέρει η γνώμη της οικιακής βοηθού, η φωνή της καθηγήτριας βυζαντινολογίας, αλλά και της νεαρής μαθήτριας. Κι όπως γίνεται συχνά στη ζωή, η μία γνωριμία φέρνει την άλλη και τα πράγματα παίρνουν το δρόμο τους από μόνα τους σχεδόν. Κάποιες από τις γυναίκες τις γνωρίζαμε ήδη και τις θαυμάζαμε για την προσωπικότητά τους. Άλλες τις γνωρίσαμε στην πορεία. Το 2021, το Άβατον πήρε μέρος στο Agora Docs In Progress, ένα πολύ ενδιαφέρον τμήμα του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης που ενθαρρύνει με πολλούς τρόπους τους δημιουργούς να ολοκληρώσουν τις ταινίες τους. Μετά τη συμμετοχή και τη διάκρισή μας στο Agora, ορισμένες γυναίκες άκουσαν για το Άβατον και μας προσέγγισαν οι ίδιες. Και πρέπει να πω ότι από τις γυναίκες που συμμετέχουν, κάποιες μπορεί να έχουν πολύ στενούς δεσμούς με την εκκλησία, όμως άλλες δεν πιστεύουν καθόλου στο Θεό. Εμείς τις σεβόμαστε όλες και τους δίνουμε το λόγο είτε συμφωνούμε μαζί τους είτε όχι. Σε αυτές λοιπόν τις γυναίκες κάναμε περίπου 10 ερωτήσεις. Γύρω από τη ζωή, την καθημερινότητα, τη θρησκεία, αλλά και τον αυστηρό κανόνα που μας απαγορεύει να βρεθούμε εκεί. Φυσικά τις ρωτάμε και το γιατί, γιατί απαγορεύεται η είσοδος στις γυναίκες. Συνήθως καταλήγουμε σε μια αυθόρμητη κουβέντα  που όπως λέτε στην Ελλάδα «έχει πολύ ζουμί». Στη συνέχεια, υφαίνουμε τον ιστό της αφήγησης, σιγά σιγά και πολύ προσεκτικά, πρώτα στο χαρτί και μετά στο μοντάζ.

Δείτε το τρέιλερ του Άβατον

Twin Automat – AVATON Trailer from Twin Automat on Vimeo.

-Είμαστε η μόνη χώρα του κόσμου με την μεγαλύτερη έκταση αβάτου για τις γυναίκες. Πώς μεταφράζεται αυτό άραγε στην καθημερινότητά μας; 

Ειρήνη Καραγιαννοπουλου- Sandrine Cheyrol: Η σχέση των Ελλήνων με τη θρησκεία είναι πολύ ιδιαίτερη. Η Ορθόδοξη θρησκεία όμως, αν και έχει τη δύναμη να συγκινεί δεν παύει να είναι κάπως απαρχαιωμένη. Ο κόσμος σιγά σιγά παίρνει τις αποστάσεις του κι αυτό το διαπιστώνουμε εύκολα -oι εκκλησίες είναι άδειες. Οι νέοι δεν πείθονται από τον τρόπο με τον οποίο σερβίρεται η θρησκεία. Η εκκλησία οφείλει να είναι ένας ζωντανός οργανισμός που προσαρμόζεται στις ανάγκες τις κοινωνίας.  Όταν το έτος 2023, ο μισός πληθυσμός όχι απλά μιας χώρας αλλά ολόκληρης της γης, αποκλείεται ως μιασμένος κι αυτό δεν προβληματίζει τον ίδιο τον πυρήνα της πίστης, δηλαδή την εκκλησία, όλα τ’ άλλα περιττεύουν. Χρειάζεται να αναθεωρηθούν αυτές οι απόψεις εγκαίρως και ο κλήρος να αντιμετωπίσει αυτό το ζήτημα με αγάπη προς όλους τους ανθρώπους και όχι μόνο προς τους μισούς.

-Θα θέλατε να επισκεφθείτε το Άγιο Όρος αν μπορούσατε; 

Ειρήνη Καραγιαννοπούλου: Επιτρέψτε μου να βγω ελαφρώς εκτός θέματος και να σας πω πως στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, αμέσως μετά την πρεμιέρα της ταινίας, με πλησίασε ένας άνδρας και μου είπε κάπως θυμωμένος ότι όσο κι αν το επιθυμεί, όσο κι αν θέλει να ζήσει την εμπειρία του Όρους, αρνείται να πατήσει το πόδι του σ’ έναν τόπο που απαγορεύει την πρόσβαση στη γυναίκα του και στις κόρες του. Το διανοείστε; Αυτό ήταν κάτι που ειλικρινά δεν περίμενα γιατί στην Ελλάδα θεωρούμε δεδομένη αυτή την κατάσταση, τόσο εμείς οι γυναίκες όσο και οι άνδρες. Προσωπικά, θα συμφωνήσω με την Έφη, μια γυναίκα σπουδαγμένη και ταυτόχρονα βαθύτατα πιστή, η οποία μιλάει στο ντοκιμαντέρ μας και με τρόπο τρυφερό και ανθρώπινο λέει: «Μια επίσκεψη μιας ημέρας. Μια συγκεκριμένη ημερομηνία, όπως για παράδειγμα τον δεκαπενταύγουστο που γιορτάζει η Παναγία. Πιστεύω πως θα χαιρόταν αν μας έβλεπε εμάς τις γυναίκες στο περιβόλι της». Πώς να μη συμφωνήσω; Αν άνοιγε τις πύλες του το Άγιο Όρος και για μας και αν μας προσκαλούσε, ασφαλώς και θα πήγαινα. Ως τότε μπορώ να το φαντάζομαι όπως εγώ επιθυμώ και κανένας δεν μπορεί να μου πει ότι το φαντάζομαι λάθος.

Κολάζ της Ειρήνης Καραγιαννοπούλου.

Κολάζ της Ειρήνης Καραγιαννοπούλου.

-Πείτε μου μια ή δυο ατάκες από τις γυναίκες που μίλησαν στην ταινία και σας έχουν κάνει εντύπωση. 

Ειρήνη Καραγιαννοπούλου: Αγαπώ πολύ το τέλος της ταινίας, την τελευταία φωνή που ακούγεται. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη φωνή, μιας ενδιαφέρουσας προσωπικότητας που σε όλη τη διάρκεια της ταινίας προσδίδει μια δροσιά και μια ελαφρότητα ακόμα και σε ζητήματα που από μόνα τους φέρουν ένα βάρος. Αυτή λοιπόν η συγκεκριμένη φωνή, ανήκει σε μια από τις νέες σε ηλικία παρουσίες και με χιούμορ και αυθάδεια μας λέει πως θέλει να…αλλά καλύτερα όχι, δεν θα σας πω τι ακριβώς λέει γιατί αν σας πω αυτό θα κάνω spoiler. Οπότε αναγκαστικά θα περιμένετε μέχρι να ξαναπροβληθεί το Άβατον, κάτι που ελπίζουμε πως θα συμβεί σύντομα.

-Πώς θα περιγράφατε το Άβατον σε κάποιον που δεν έχει ιδέα περί τίνος πρόκειται; 

Ειρήνη Καραγιαννοπούλου: Το Άβατον είναι μια περιγραφή του Όρους μέσω της κινούμενης εικόνας. Απευθύνεται τόσο σε αυτές και αυτούς που δεν έχουν ιδέα όσο και σε αυτούς που έχουν ήδη βρεθεί εκεί -εμβαθύνοντας και εμπλουτίζοντας τις γνώσεις τους σε πολλά επίπεδα. Πρόκειται για μια ταινία που ξεναγεί τους θεατές, ανεξαρτήτως φύλου, στον τόπο που απαγορεύονται οι γυναίκες. Αυτός ακριβώς είναι ο στόχος της ταινίας. Ένα μαγικό, απαγορευμένο ταξίδι σ’ αυτό το μοναδικό μέρος που έχει καταφέρει να σταματήσει τον χρόνο. Αντί λοιπόν να το περιγράψουμε με λόγια, σας προσκαλούμε να δείτε την ταινία και να ανακαλύψετε τις εικόνες, τις λέξεις και τους ήχους που δημιουργήσαμε για τον τόπο που επιμένει να μην επιθυμεί την παρουσία μας.

«Αγαπώ πολύ το τέλος της ταινίας, την τελευταία φωνή που ακούγεται».

*Photo Credit αρχικής εικόνας: Aris Rammos