Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η εισαγωγή του αλφαβήτου στον ελλαδικό χώρο (Μέρος Α’)

Η εισαγωγή της αλφαβητικής γραφής, του αλφαβήτου, αποτέλεσε αναμφίβολα έναν από τους σπουδαιότερους νεωτερισμούς στη διαδρομή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Βεβαίως, το αλφάβητο δεν υπήρξε επινόηση των Ελλήνων. Αυτό καθίσταται απόλυτα σαφές εάν εξετάσει κανείς τα ονόματα και τη μορφή των γραμμάτων, καθώς και την αριστερόστροφη γραφή που απαντά στις παλαιότερες των αλφαβητικών επιγραφών. Η παρατήρηση αυτή θα τον οδηγήσει στη διαπίστωση ότι το ελληνικό αλφάβητο έχει στενή σχέση με τη λεγόμενη φοινικική γραφή, δηλαδή με τις βορειοσημιτικές γραφές του τέλους της 2ης και των αρχών της 1ης χιλιετίας π.Χ.

Επιπροσθέτως, γνωρίζουμε πως οι Έλληνες των Αρχαϊκών και των Κλασικών Χρόνων έφεραν την αντίληψη ότι οι πρόγονοί τους είχαν παραλάβει την αλφαβητική γραφή από τους Φοίνικες, ενώ ορισμένοι θεωρούσαν ότι οι τελευταίοι είχαν ανακαλύψει και την ίδια τη γραφή. Το ιστορικό υπόβαθρο της παράδοσης αυτής μαρτυρούν πηγές όπως ο Κριτίας και ο Ηρόδοτος. Ο πρώτος αναφέρει ότι οι Φοίνικες ήταν εκείνοι που ανακάλυψαν τα γράμματα που προφυλάσσουν ή διασώζουν το λόγο. Ο δεύτερος, ο πατέρας της ιστοριογραφίας, συσχετίζει την εισαγωγή του αλφαβήτου στον ελλαδικό χώρο με την έλευση των Φοινίκων και του μυθικού βασιλιά Κάδμου στη Βοιωτία, σημειώνει δε ότι τα γράμματα των πρώτων ελληνικών αλφαβήτων ονομάζονταν δικαίως φοινικήια, επειδή οι Ίωνες –και εν γένει η ελληνική φυλή– τα είχαν μάθει από τους Φοίνικες.

Η φοινικική καταγωγή του ελληνικού αλφαβήτου μαρτυρείται κατά πάσαν πιθανότητα και από τους όρους που συναντούμε σε δύο ακόμα πηγές: σε μια επιγραφή από την ιωνική Τέω (μέσα του 5ου αιώνα π.Χ.), όπου τα ελληνικά γράμματα ονομάζονται φοινικήια, και σε μια ψηφισματική επιγραφή από την Κρήτη (Ύστεροι Αρχαϊκοί Χρόνοι, περί το 500 π.Χ.), που αφορά το διορισμό ενός αξιωματούχου, ενός υψηλόβαθμου καταγραφέως (αναφέρεται ως ποινικαστάς, δηλαδή φοινικαστάς), από τη δημόσια εξουσία σε μια πόλη της μεγαλονήσου.

Το πότε ακριβώς εισήχθη η αλφαβητική γραφή στον ελλαδικό χώρο, με άλλα λόγια το πότε ακριβώς έλαβε χώρα η υιοθέτηση του φοινικικού αλφαβήτου, δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί. Βάσει των ενδείξεων που έχουμε στη διάθεσή μας, αυτό πρέπει να συνέβη στα τέλη του 9ου ή στο α’ μισό του 8ου αιώνα π.Χ., ενώ τα παλαιότερα γνωστά ελληνικά κείμενα σε αλφαβητική γραφή ανάγονται στο β’ ή –ακόμα πιθανότερο– στο γ’ τέταρτο του 8ου αιώνα π.Χ. Μια σαφώς πρωιμότερη χρονολόγηση όσον αφορά την παραλαβή του αλφαβήτου από τους Έλληνες, άποψη που προβάλλεται από ορισμένους μελετητές των βορειοσημιτικών γραφών, αντικρούεται πειστικά από την έλλειψη οιασδήποτε ένδειξης για τη χρήση αλφαβητικής γραφής στον ελλαδικό χώρο στο χρονικό διάστημα πριν από τον 8ο αιώνα π.Χ.

Συναφές με τα προηγούμενα είναι και το ερώτημα εάν οι Έλληνες, πριν υιοθετήσουν το φοινικικό αλφάβητο, είχαν εγκαταλείψει ενσυνειδήτως ή είχαν απλώς απολέσει τη χρήση της συλλαβικής Γραμμικής Β μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων και του διοικητικού συστήματος αυτών. Κατηγορηματική απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα δεν έχει δοθεί έως τώρα. Σε κάθε περίπτωση, οι Έλληνες τελούσαν κατά τα φαινόμενα εν γνώσει και άλλων συστημάτων γραφής πριν καταλήξουν στα φοινικήια γράμματα, όπως ονόμασαν το αλφάβητό τους θέλοντας να δηλώσουν την προέλευσή του.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, το φοινικικό αλφάβητο (στην πρώτη στήλη) και τα σχήματα των γραμμάτων σε μερικά αρχαία ελληνικά αλφάβητα (πηγή: greek-language.gr).