Γκαίτε: Αυτό τούτο το πνεύμα, το ανθρώπινον πνεύμα

Την 22αν Μαρτίου 1832 ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε, 83 ετών, συγγραφεύς του «Βερθέρου» και του «Φάουστ», εξύπνησε τα χαράματα, είδεν ότι επλησίαζεν η άνοιξις και εζήτησε «περισσότερο φως», έπειτα έπεσε σ’ ένα όνειρον, όνειρον γεμάτο από μορφές γυναικών, και από το όνειρον έπεσε σιγά και ήρεμα εις τον θάνατον.

Όλη η Γερμανία ενθυμείται σήμερον την ημέραν αυτήν και προσεύχεται εν τελεταίς προς το αιώνιον πνεύμα· η Φραγκφούρτη, που τον εγέννησεν, η Λειψία, που τον εμόρφωσεν, η Βαϊμάρη, που τον εφιλοξένησε τόσα έτη. Και μαζί με την Γερμανίαν η Γαλλία και όλος ο κόσμος. Διότι το έργον του Γκαίτε δεν γνωρίζει σύνορα. Και δεν γνωρίζει τι σημαίνει χρόνος. Το έργον του Γκαίτε είνε ένας κόσμος ολόκληρος, ξεχωριστός. Υπάρχουν δέκα Γκαίτε. Υπάρχουν είκοσι Γκαίτε. Υπάρχει ο εθνικός ποιητής, ένας από τους ηγέτας της επαναστατικής εκείνης ποιητικής κινήσεως της Γερμανίας του 18ου αιώνος, ο δημιουργός του ατιθάσου ιππότου, του Γκαιτς φον Μπερλίχινγκεν, αλλά υπάρχει επίσης ο ποιητής του «Έγμοντ», του αρρενωπού αυτού και ευγενικού εραστού της ελευθερίας αλλά και της γλυκυτάτης Κλαίρης. Υπάρχει ο Γκαίτε της Ιταλίας, που εκόμισεν από το προσκύνημά του αυτό εις τα κλασικά χώματα τα «Ρωμαϊκά ελεγεία», τα «Βενετικά επιγράμματα» ή το αρμονικόν εκείνο ποίημα, την «Ιφιγένειαν», την τόσον συγκινημένην παρά την φαινομενικήν απάθειάν της. Υπάρχει ο θαυματουργός δημιουργός του Βίλχελμ Μάιστερ, των «Χρόνων μαθητείας» και των «Ταξιδιωτικών χρόνων» του, που εάν ήθελα να εύρω τον διανοούμενον Γκαίτε, εν πλήρει ανθίσει, διδάσκοντα τους κανόνας του ιδιωτικού και δημοσίου βίου, εκεί θα ανέτρεχα.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 26.3.1932, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Και τελειώνομεν εδώ; Ασφαλώς όχι. Εις το επικόν ειδύλλιον του «Ερμάνου και της Δωροθέας» αισθανόμεθα τον θερμόν παλμόν μιας ωραίας εποχής να ζωογονή το θείον εκείνο τοπίον των λειμώνων και των πηγών, των αμπέλων και των φιλυρών. Και άλλα και άλλα…

Δύο όμως είνε τα έργα εκείνα τα οποία κυριαρχούν επί του συνόλου, δύο έργα τα οποία έχουν πλέον καταστή παγκόσμιος θησαυρός, κοινόν κτήμα της ανθρωπότητος: ο «Βέρθερος» και ο «Φάουστ».

Δεκατέσσαρα έτη ύστερα από την έκδοσιν της «Νέας Ελοΐζας» ο Γκαίτε συνέγραψε, νομίζεις με μια πενιά, το κομψοτέχνημα εκείνο του επιστολικού μυθιστορήματος το οποίον ήτο, είνε και θα είνε το προσευχητάριον όλων των ευθίκτων ψυχών. Δεν επιθυμώ να απογοητεύσω τους θαυμαστάς και τας θαυμαστρίας του νεαρού εκείνου ήρωος, με το λευκόν φράκον και το κίτρινόν του γιλέκον, αλλά δεν ημπορώ να σιωπήσω. Ο «Βέρθερος», το αμάλγαμα αυτό δύο συναισθηματικών περιπετειών των οποίων ο Γκαίτε υπήρξε μάρτυς, συνελήφθη ως έργον με καρδίαν ψυχροτάτην, με κεφαλήν ήρεμον, από έναν άνθρωπον ο οποίος εκυριαρχούσεν απολύτως του συναισθηματικού του «εγώ». Ο ποιητής αγαπούσε την Καρλότταν. Την αγαπούσε; Αληθινά; Προτού χάση την φρεσκάδα του χρώματός της η ανθοπλεγμένη κορδέλα των μαλλιών της που είχε φυλάξη ως ενθύμιον, ο ποιητής στρέφεται προς άλλας περιπετείας: δίδει εις την ηρωίδα του το βλέμμα της Μαξιμιλιανής, και όπως μας βεβαιώνει ο Κέστνερ, η συναισθηματική περιπλοκή, η οποία απείλησε την κοινωνίαν των τριών φίλων, δεν έφθασε ποτέ το σημείον εκείνο της εντάσεως που θα τους ημπόδιζε να «ξεφλουδίζουν τα φασόλια» και οι τρεις εν πάση αρμονία εις τον ωραίον κήπον του Βέτσλαρ.

Ο «Φάουστ» ο περιπλοκώτερος μάς φαίνεται ότι είνε πολύ βαθύτερον ειλικρινής. Διότι εδώ ο Γκαίτε έχει αφιερωθή εις το πνεύμα, το πνεύμα του. Και έδωσεν έκφρασιν το έργον αυτό εις την βαθυτάτην και μυχιαιτάτην βούλησίν του να αγκαλιάση όλην την φύσιν, όλην την πλάσιν, να διεισδύση εις την ουσίαν του κόσμου, να δοκιμάση όλας τας συγκινήσεις, να γνωρίση όλας τας ιδέας, να μάθη, να πάθη και να δράση.

Αιώνιον υπόδειγμα δι’ όλους εκείνους οι οποίοι δεν παραδέχονται τα κοινά μέτρα της καθημερινής και πρόστυχης ζωής, δι’ όλους εκείνους οι οποίοι δεν παύουν μέχρι της υστάτης των στιγμής, μέχρι της απωλείας και της τελευταίας των δυνάμεως, να ενεργούν την ανδρικήν, την αναγκαίαν, την ηρωικήν «επίθεσιν» του πνεύματος. Του πνεύματος που ζητεί να γνωρίση ποία είνε η κινητήριος δύναμις του κόσμου της πλάσεως.

Δόκτωρ Φάουστ, διδάξατέ μας, γενήτε παραστάτης και προστάτης μας!

Υπάρχουν δέκα Γκαίτε. Υπάρχουν είκοσι Γκαίτε. Όχι!

Ένας και μόνος Γκαίτε υπάρχει εκπροσωπούμενος από δέκα, από είκοσι. Αυτό είνε η εξαιρετική, η ξεχωριστή αξία του. Ο «Γκαιτς» είνε ο Γκαίτε, ο «Βέρθερος» είνε ο Γκαίτε, ο «Κλαβίγκο» και ο πλήρης ενορμήσεως «Έγμοντ». Τον Γκαίτε ευρίσκομεν εις τας εξάρσεις του «Τάσσο» πλησίον της Ελεονώρας εκείνης η οποία δεν είνε καμία άλλη παρά μία καλλυνθείσα κυρία φον Στάιν. Πανταχού τον ευρίσκομεν συνοδευόμενον από την αυλήν εκείνην των γυναικών αι οποίαι ήσαν απαραίτητοι διά την ζωήν του, αι οποίαι ήσαν αναγκαίαι διά να επιφέρουν την υπερτάτην έντασιν της δημιουργικής δυνάμεως του πνεύματός του. Και ο άστατος και περίεργος «Βίλχελμ Μάιστερ» είνε ο Γκαίτε, αυτόν αναγνωρίζομεν εις τας «Εκλεκτικάς συγγενείας», αυτός και κανείς άλλος είνε ο «Φάουστ»!

Έχει την ικανότητα να εκτείνη το εγώ του εφ’ όλου του κόσμου και να συμπτύσσεται «εν εαυτώ» – τι πλούτος! Ο Γκαίτε περικλείει μέσα του το σύμπαν ως φύσιν και ως σκέψιν, όλας τας ιδέας και όλα τα όντα. Όχι μόνον τα ζώντα. Ερωτά και τους λίθους και του απαντούν. Ο υπουργός της Βαϊμάρης σπουδάζει φυσικήν, βοτανικήν και ανατομίαν. Είνε ικανός να συζητήση με έναν Κυβιέ. Οραματίζεται δημόσια έργα τεράστια. Με την φαντασίαν του εξετέλεσεν αυτός ήδη την διώρυγα του Σουέζ και του Παναμά. Γίνεται άπειρος.

Αντιμετωπίζων την ενότητα της φύσεως παραλληλίζει προς αυτήν την ενότητα του πνεύματος. Ας κατατέμνωνται οι άλλοι· τους προτρέπει μάλιστα να το κάμουν εις τα «Ταξιδιωτικά χρόνια» του Βίλχελμ Μάιστερ. Αυτός όμως δεν ακολουθεί την συμβουλήν αυτήν. Δεν είνε ειδικός: ούτε καλλιτέχνης ούτε λόγιος ούτε σοφός. Είνε αυτό τούτο το πνεύμα, το ανθρώπινον πνεύμα.

Διά της ενότητος της ιδίας αυτού διανοήσεως περικλείει μέσα του την ενότητα της φύσεως. Όχι λογικήν ενότητα κατά το γαλλικόν πνεύμα, την ενότητα ενός Καρτεσίου. Η ενότης του Γκαίτε είνε οργανική, είνε ζωντανή – κέντρον δε αυτής είνε η θαυματουργός προσωπικότης του.

*Κείμενο του διακεκριμένου γάλλου πολιτικού και διανοουμένου Εδουάρδου Ερριώ (Édouard Herriot, 1872-1957) αφιερωμένο στον Γκαίτε. Είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» στις 26 Μαρτίου 1932.

Ο μέγας Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε (Johann Wolfgang von Goethe) γεννήθηκε στη Φραγκφούρτη στις 28 Αυγούστου 1749 και απεβίωσε στη Βαϊμάρη στις 22 Μαρτίου 1832.