Βασίλης Τσιώλης: Ο φωτογράφος που δεν θέλει να ξεχαστεί το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων

«Θα ήταν δύσκολο να μιλήσω εγώ μέσα σε λίγες γραμμές για την ιστορία των εβραίων της Θεσσαλονίκης και της Ελλάδος γενικότερα, και άδικο για τις ιστορικές μελέτες που έχουν γίνει κατά καιρούς από καταξιωμένους ιστορικούς παγκοσμίως» εξηγεί ο Βασίλης Τσιώλης, ο φωτογράφος της έκθεσης «Έξι μέρες. Η διαδρομή των Ελλήνων Εβραίων», η οποία ξεκίνησε στις 15 Μαρτίου στο Εβραϊκό Μουσείο της Θεσσαλονίκης.

«Αυτό που μπορώ να σας αναφέρω από τις γενικές μου γνώσεις είναι πως πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ζούσαν στην Ελλάδα περίπου 80.000 Εβραίοι και η Θεσσαλονίκη αποτελούσε μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές πόλεις στον κόσμο.  Μετά τον πόλεμο οι ελληνικές εβραϊκές κοινότητες όπως οι Ρωμανιώτες Εβραίοι των οποίων η παρουσία στην Ελλάδα εντοπίζεται στην εποχή του Αποστόλου Παύλου και των Σεφαραδιτών Εβραίων, της μεγαλύτερης εβραϊκής κοινότητας Σεφαραδιτών στον κόσμο εκείνη την εποχή, σχεδόν εξαφανίστηκε. Λιγότεροι από 2.000 απέμειναν στην Θεσσαλονίκη και το ποσοστό εξόντωσης των Εβραίων της Ελλάδας ανήλθε στο 85% και είναι από τα υψηλότερα στην Ευρώπη» συνεχίζει έχοντας σκοπό να πει την συγκλονιστική ιστορία πριν αυτή ξεχαστεί για πάντα.

Η είσοδος του Μπλοκ 10, η πτέρυγα των ιατρικών πειραμάτων που άρχισε να λειτουργεί την άνοιξη του 1943 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς I. Από τον Απρίλιο του 1943 μέχρι και τον Ιούνιο του 1944, 800 Εβραίες γυναίκες υποβάλλονται διά εξαναγκασμού σε στειρώσεις από τους Κλάουμπεργκ και Σούμαν. Σύμφωνα με τα επίσημα αρχεία του μουσείου, 128 Ελληνοεβραίες από τη Θεσσαλονίκη ήταν μεταξύ εκείνων που υποβλήθηκαν σε ιατρικούς πειραματισμούς υπό τον Καρλ Κλάουμπεργκ. (Στρατόπεδο συγκέντρωσης & εξόντωσης Άουσβιτς Ι, Πολωνία, 11 Ιανουαρίου 2017. Φωτογραφία Βασίλης Τσιώλης)

Ο φωτογράφος Βασίλης Τσιώλης στα εγκαίνια της έκθεσης «Έξι μέρες. Η διαδρομή των Ελλήνων Εβραίων».

Ο προορισμός θανάτου για περισσότερους από 65.000 Έλληνες Εβραίους

«Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων αποτελεί ένα θέμα που ερεύνησα, φωτογράφησα και ανέπτυξα για τέσσερα χρόνια. Η μελέτη των βιβλίων για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που προέκυψε από το προσωπικό μου ενδιαφέρον για την νεότερη ιστορία της Ευρώπης μου υπενθύμισε τις ολέθριες  συνέπειες της πιο αιματηρής περιόδου στην ιστορία της ανθρωπότητας, κυρίως όμως, με έφερε αντιμέτωπο, με το πιο φρικτό έγκλημα της ανθρωπότητας, αυτό της εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης» λέει ο Βασίλης Τσιώλης μιλώντας για τα πρώτα βήματα της έρευνάς του.

Και συνεχίζει:

«Εμβαθύνοντας την έρευνά μου, η φρίκη των εγκλημάτων της Ναζιστικής Γερμανίας ξεδιπλώνονταν μπροστά μου και το ζήτημα του Ολοκαυτώματος γινότανε περισσότερο ελληνικό. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης Νταχάου, Μάουτχάουζεν και Άουσβιτς – Μπίρκεναου, που βρίσκονται στην καρδιά της Ευρώπης και χρησιμοποιήθηκαν για καταναγκαστική εργασία και για την αποτελεσματική διεξαγωγή μαζικών δολοφονιών, αποτέλεσαν τον προορισμό θανάτου για περισσότερους από 65.000 Έλληνες Εβραίους.

»Οι είκοσι δύο αποστολές που πραγματοποιήθηκαν από την Ελλάδα, μέχρι να εκτοπιστούν όλοι οι Εβραίοι συμπολίτες μας, εκτόξευσαν το ποσοστό εξόντωσης των Εβραίων της Ελλάδος στο ογδόντα πέντε περίπου της εκατό, αριθμός που, όπως σήμερα γνωρίζουμε, φέρνει την Ελλάδα στη δεύτερη θέση των χωρών σε ποσοστό απώλειας του εβραϊκού πληθυσμού σε όλη την Ευρώπη αλλά και μία από τις τελευταίες, όσον αφορά το πραγματικό ενδιαφέρον που έχουν επιδείξει για την ανάδειξη της εβραϊκής ιστορίας του τόπου τους.

»Ο ολικός διωγμός, η μοναδικότητα των γεγονότων, η χαρακτηριστική μέχρι πρότινος, αδιαφορία που επέδειξε η ελληνική πολιτεία και η ουδέτερη ηθική στάση που τήρησε κατά καιρούς, γέννησε την επιθυμία μου να καλύψω φωτογραφικά τη μακάβρια διαδρομή που αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν οι Έλληνες Εβραίοι.

»Από το Άουσβιτς – Μπίρκεναου, το σύμβολο των μαζικών δολοφονιών του Ολοκαυτώματος, βρέθηκα στο Νταχάου, τον τόπο που αποτέλεσε την αρχή του πιο σατανικού σχεδίου της ναζιστικής πολιτικής πρακτικής και στο Μάουτχάουζεν· και από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Χαϊδαρίου, το μεγαλύτερο και πιο διαβόητο στρατόπεδο συγκέντρωσης σε καιρό πολέμου στην Ελλάδα, βρέθηκα στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης».

Πρωτότυπα εισιτήρια απλής μετάβασης που εκδόθηκαν για τους Έλληνες Εβραίους της Θεσσαλονίκης και εκτοπίστηκαν Άουσβιτς. Βρέθηκαν σε αποθήκη του Σ.Σ Οσβιέτσιμ το 1952 και θεωρούνται τεκμήρια των ναζιστικών εγκλημάτων. Από τον Μάρτιο μέχρι και τον Αύγουστο του 1943, οι Γερμανοί απέλασαν 46.091 θεσσαλονικείς Εβραίους στο κέντρο εξόντωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου, από αυτούς επέστρεψαν μόνο 1950. (Αρχείο Κρατικού Μουσείου Άουσβιτς-Μπίρκεναου, Πολωνία, 28 Ιανουαρίου 2020. Φωτογραφία Βασίλης Τσιώλης)

Η συνάντηση με τον Χάιντς Σαλβατώρ Κούνιο

«Εκεί όπου η ιστορία ζωντάνεψε ξανά όταν συνάντησα τον κ. Χάιντς Σαλβατώρ Κούνιο, έναν από τους τελευταίους Εβραίους της Θεσσαλονίκης που επέζησαν του Ολοκαυτώματος» λέει ο Βασίλης Τσιώλης και η αφήγησή του γεμίζει εικόνες, πόνο και αδικία.

«Τον άνθρωπο που εκτοπίστηκε από την Θεσσαλονίκη, μαζί με ολόκληρη την οικογένειά του στις 15 Μαρτίου του 1943, με προορισμό το Άουσβιτς. Περίπου 2800 Εβραίοι, στοιβαγμένοι μέσα σε βαγόνια ζώων, μετά από έξι μαρτυρικές ημέρες (αυτό συμβολίζει και ο τίτλος της έκθεσης, “Έξι μέρες. Η διαδρομή των Ελλήνων Εβραίων”, τις έξι αυτές μαρτυρικές ημέρες της πρώτης αποστολής των Ελλήνων Εβραίων από την Θεσσαλονίκη) θα φτάνανε στον σταθμό του θανάτου.

»Σε μια περίοδο αυξημένης ξενοφοβίας και ρατσισμού είναι επιθυμία μου να κάνω πιο ορατή μέσω της φωτογραφίας, την εβραϊκή ιστορία στο ελληνικό κοινό και να υπενθυμίσουμε ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες των ολοκληρωτικών καθεστώτων.

»Είναι καθήκον μας να υπενθυμίσουμε ότι εκατομμύρια αθώοι Εβραίοι, ανάπηροι, ομοφυλόφιλοι και Ρομά χάθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου και όλα ξεκίνησαν από το μίσος, την προκατάληψη και τον αντισημιτισμό.

«Ήταν σκοπός μας η έκθεση αυτή να αποτελέσει μία πηγή που μπορούμε να αξιοποιήσουμε για να προσεγγίσουμε, να αναλύσουμε και να παρουσιάσουμε ένα ιστορικό φαινόμενο σαν το Ολοκαύτωμα. Θέλαμε, μέσω των φωτογραφιών και της διαδραστικής ψηφιακής τεχνολογίας να δίνεται η δυνατότητα σε μαθητές να περιηγηθούν σε ένα περιβάλλον μάθησης το οποίο θα αποτελεί αφορμή να περάσουν στην εκπαίδευση αναλυτικά και αυτός είναι και ο λόγος που δώσαμε στην έκθεση τόσο μεγάλη διάρκεια» συμπληρώνει μιλώντας για την έκθεση, την αφορμή της κουβέντας μας.

Ονόματα των κρατουμένων, ημερομηνίες και σχέδια στους τοίχους του δεύτερου υπογείου, έξι μέτρα κάτω από την επιφάνεια της γης, στο κέντρο κράτησης της Kommandatur στο Μέγαρο Κοραή στο κέντρο της Αθήνας. Σύμφωνα με μαρτυρία του πρώην κρατούμενου Δημήτρη Μωραΐτη, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, όλοι εκ των οποίων ήταν Έλληνες Εβραίοι από διάφορες περιοχές, είχαν κρατηθεί στο υπόγειο και αναγκάζονταν να έχουν ξυρισμένο κεφάλι ως κοινό σημάδι. Τα υπόγεια του Μεγάρου Κοραή είχαν κατασκευαστεί ως καταφύγια βομβών από την Εθνική ασφαλιστική αλλά μετά τη γερμανική κατοχή χρησίμευε κυρίως ως κέντρο μεταγωγής από όπου οι κρατούμενοι μεταφέρονταν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Χαϊδαρίου, σε γερμανικά στρατοδικεία, στρατόπεδα εργασίας ή τόπους εκτελέσεων. (Κρατητήρια της Kommandatur, Μέγαρο Κοραή, Ελλάδα, 24 Νοεμβρίου 2018. Φωτογραφία Βασίλης Τσιώλης)

-Ποια είναι η ιδιαιτερότητα αυτής της έκθεσης;

H ιδιαιτερότητα αυτής της φωτογραφικής έκθεσης είναι η χρήση εφαρμογής Επαυξημένης Πραγματικότητας (AR) όπου σύμφωνα με την έρευνά μας, εφαρμόζεται σε φωτογραφική έκθεση για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Αποτελεί ευγενική χορηγία του συνεργάτη μου, Θεόδωρου Ράντου και της Interactive Light Designs και τους είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων γι’ αυτό καθώς πέρα από τη νέα εμπειρία θέασης που φέρουν, συμβάλουν και στον εκπαιδευτικό χαρακτήρα που εξαρχής θέλαμε να έχει η συγκεκριμένη έκθεση.

Πρόκειται για μία καινοτόμο τεχνολογία, η οποία μας δίνει νέες δυνατότητες ξενάγησης και συνάμα αποτελεί ένα εκπαιδευτικό εργαλείο το οποίο εμπλουτίζει την πληροφορία που δέχεται ο χρήστης, καθώς μας προσφέρει μία πολυεπίπεδη εξερεύνηση διαμέσου των ιστορικών ντοκουμέντων εκείνης της περιόδου και των αφηγήσεων των Ελλήνων επιζώντων του Ολοκαυτώματος. Οι φωτογραφίες ζωντανεύουν και συνδέουν το παρόν με το παρελθόν.

-Ποιες ήταν οι αντιδράσεις των ανθρώπων σήμερα που ενδεχομένως συνδέονταν με πρόσωπα ή με καταστάσεις στις εικόνες σας;

Είναι συγκλονιστικό να αντιλαμβάνεσαι καταρχήν τη σύνδεση που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στον κόσμο και στις φωτογραφίες της έκθεσης και ήταν ιδιαίτερη στιγμή για εμένα η παρουσία της οικογένειας του κ. Χάιντς Σαλβατώρ Κούνιο, ενός από τους τελευταίους Εβραίους της Θεσσαλονίκης που επέζησαν του Ολοκαυτώματος.

Του ανθρώπου που είχα την τιμή να φωτογραφίσω και να μου διηγηθεί ο ίδιος πριν λίγα χρόνια τις μοναδικές μαρτυρίες που βίωσε από τα χρόνια της φρίκης, ήταν από τις στιγμές που θα μείνουν χαραγμένες στη μνήμη μου και θα είμαι πάντα ευγνώμων γι’ αυτό. Είδα επίσης και άκουσα ανθρώπους να συγκινούνται και να μεταφέρονται στις προσωπικές τους επισκέψεις στους τόπους μνήμης και η χρήση της τεχνολογίας της επαύξησης αναμφισβήτητα, συνέβαλε ακόμη περισσότερο σε αυτό αφού η σύνδεση μέσω των ιστορικών τεκμηρίων και των αφηγήσεων που ζωντανεύουν μέσα από τις εικόνες είναι άμεση.

Άποψη από τους διπλούς φράκτες, ηλεκτροφόρων συρματοπλεγμάτων που περιστοιχίζουν το στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς Ι. «..τα ηλεκτροφόρα συρματοπλέγματα του στρατοπέδου ήταν κι αυτά επιβλητικά και θανατηφόρα» αναφέρει ο Μαρσέλ Νατζαρή στο χειρόγραφό του, η απόδραση από το Άουσβιτς ήταν σχεδόν αδύνατη. (Στρατόπεδο συγκέντρωσης & εξόντωσης Άουσβιτς Ι, Πολωνία, 11 Ιανουαρίου 2017. Φωτογραφία Βασίλης Τσιώλης)

-Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες που συναντήσατε σε αυτή την προσπάθεια καταγραφής της ιστορίας;

Σε ένα φωτογραφικό έργο τόσο μεγάλης διάρκειας είναι αρκετές οι δυσκολίες που μπορεί να συναντήσεις, αυτό όμως που θυμάμαι χαρακτηριστικά και με δυσκόλεψε αρκετά, ήταν το πολικό ψύχος που συναντήσαμε στην Πολωνία τον Ιανουάριο του 2017. Είχα επιλέξει να επισκέπτομαι και να φωτογραφίζω τα σημεία που με ενδιέφεραν κυρίως τους χειμερινούς μήνες και τότε ήταν εκείνη η περίοδος όπου ένα δριμύ κύμα ψύχους είχε επεκταθεί σε όλη την Ευρώπη.

Η μέγιστη θερμοκρασία ημέρας στην Πολωνία δεν ξεπερνούσε τους -12°C και η ελάχιστη άγγιζε τους -20°C. Μεγάλο μέρος όμως της περιήγησης στους μαρτυρικούς τόπους των στρατοπέδων συγκέντρωσης και εξόντωσης, και ιδιαίτερα σε αυτό του Άουσβιτς-Μπίρκεναου λαμβάνει χώρα στους εξωτερικούς χώρους, επομένως βρέθηκα εκτεθειμένος σε αυτές τις καιρικές συνθήκες για αρκετές ώρες.

Ήταν όλα καλυμμένα με ένα λεπτό στρώμα πάγου γύρω μας, ένα πέπλο ομίχλης απλώνονταν παντού σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας και οι κινήσεις των άκρων μου γινόταν με δυσκολία, ιδιαίτερα προς το τέλος της ημέρας.

Μου είναι αδύνατον ακόμη και σήμερα να σκεφτώ, πώς θα μπορούσα να σταθώ εκεί, έστω και για λίγα λεπτά της ώρας φορώντας μόνο τα ξυλοπάπουτσα και τη ριγωτή μπλε-γκρι στολή που ήταν υποχρεωμένοι οι κρατούμενοι του στρατοπέδου να φοράνε εκείνες τις σκοτεινές μέρες, ήταν και παραμένει αδιανόητο!

Πορτρέτο του Χάιντς Σ. Κούνιο, ενός από τους τελευταίους επιζώντες του Ολοκαυτώματος της Θεσσαλονίκης, στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό στη Θεσσαλονίκη. Ήταν δεκαπέντε χρονών όταν απελάθηκε μαζί τον πατέρα του Σαλβατόρ, τη μητέρα του Χέλλα και την αδελφή του Ερίκα στις 15 Μαρτίου του 1943, με το πρώτο τρένο από τη Θεσσαλονίκη προς το στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης του Άουσβιτς. (Παλιός Σ.Σ. Θεσσαλονίκης, Ελλάδα, 17 Μαρτίου 2019. Φωτογραφία Βασίλης Τσιώλης)

«Η φωτογραφία αποτελεί έναν εξαιρετικό τρόπο μετάδοσης ενός ισχυρού μηνύματος»

«Γεννήθηκε το 1987 στην Ρόδο από τρικαλινούς γονείς, μεγάλωσα στα Τρίκαλα και τα τελευταία αρκετά χρόνια ζω στην Αθήνα» μου απαντάει ο Βασίλης Τσιώλης στην ερώτηση «Ποια είναι η δική σας ιστορία. Από πού έρχεστε και που πηγαίνετε;».

«Η ενασχόλησή μου με τη φωτογραφία ξεκινάει από το 2012 όταν και αγόρασα την πρώτη μου φωτογραφική μηχανή. Ένιωσα σαν ένα παιδί που ανακαλύπτει τον κόσμο από την αρχή και όπου νέοι, ανεξερεύνητοι ορίζοντες ανοίγονταν μπροστά του.

»Αυτά τα χρόνια επηρεάστηκα ιδιαίτερα από το φωτογραφικό έργο του Muhammed Muheisen. Η ανθρωπιστική του προσέγγιση, οι ιστορίες τις οποίες έχει φέρει στο φως, ο τρόπος που φωτογραφίζει και το κοινωνικό αποτύπωμα που αφήνει αποτελούν για εμένα έμπνευση. Η καθοδήγησή του ήταν καθοριστική και η φιλία που μας συνδέει ιδιαίτερη, αποτελεί παράδειγμα ενός σπουδαίου ανθρώπου και φωτογράφου.

Το προσωπικό μου ενδιαφέρον στρέφεται κυρίως σε στιγμές της καθημερινής ζωής και δουλεύω σε προσωπικά έργα που αφορούν περιβαλλοντικά και ανθρωπιστικά θέματα.

»Ξέρετε, η φωτογραφία για εμένα είναι μια οπτική, παγκόσμια γλώσσα και αποτελεί έναν εξαιρετικό τρόπο μετάδοσης ενός ισχυρού μηνύματος. Είναι ένα συναίσθημα που βγαίνει από την καρδιά μου, καθοδηγείται από τα μάτια μου και καταγράφεται από την κάμερά μου. Η φωτογραφία είναι το πάθος μου» καταλήγει.

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη Vasilis Tsiolis (@vasilis.tsiolis)

Ο Βασίλης Τσιώλης έχει, επίσης, επιλεγεί στους 30 νέους καλύτερους φωτογράφους από την Ευρώπη, την Μέση Ανατολή και την Αφρική για το «Canon Student Development Programme 2022», επιλέχθηκε για το «Hamburg Portfolio Review 2022» όπως και για τον πρώτο γύρο του «World Press Photo 2022», ενώ προτάθηκε στο «World Press Photo Joop Swart Master Class 2020». Φωτογραφίες και άρθρα του έχουν δημοσιευθεί στον Βρετανικό «The Guardian», στον Ελληνικό και Ευρωπαϊκό τύπο.

* Η έκθεση «Έξι μέρες. Η διαδρομή των Ελλήνων Εβραίων», που πραγματοποιείται με τη στήριξη και τη συνεργασία του Εβραϊκού Μουσείου της Θεσσαλονίκης, θα παραμείνει μέχρι τις 31 Αυγούστου του 2023.

Instagram: vasilis.tsiolis