Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η εισαγωγή του αλφαβήτου στον ελλαδικό χώρο (Μέρος Β’)

Όπως επισημάναμε στο προηγούμενο άρθρο μας εξετάζοντας το ζήτημα της εισαγωγής της αλφαβητικής γραφής στον ελλαδικό χώρο, το ελληνικό αλφάβητο σχετίζεται στενά με τη λεγόμενη φοινικική γραφή. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι οι Έλληνες είχαν παραλάβει αυτούσια κάποια από τις γνωστές βορειοσημιτικές γραφές του τέλους της 2ης και των αρχών της 1ης χιλιετίας π.Χ. Στην πραγματικότητα, για να διευκολύνουν τη διαδικασία καταγραφής της δικής τους γλώσσας, προέβησαν σε ορισμένες τροποποιήσεις, οι οποίες μάλιστα δε μας επιτρέπουν να είμαστε βέβαιοι για το ποια υπήρξε η συγκεκριμένη γραφή-υπόδειγμα επί τη βάσει της οποίας διαμορφώθηκε το ελληνικό αλφάβητο.

Η σπουδαιότερη από τις εν λόγω αλλαγές υπήρξε η εισαγωγή των φωνηέντων, που είναι απαραίτητα για την καταγραφή της ελληνικής με τρόπο κατανοητό, δεδομένου του κλιτικού της συστήματος και των μεταβολών που υφίστανται τα θεματικά φωνήεντα. Οι Έλληνες χρησιμοποίησαν αρχικά ως φωνήεντα πέντε σύμβολα, τέσσερα εκ των οποίων δήλωναν στη φοινικική γραφή φθόγγους που δεν υπήρχαν στη δική τους γλώσσα. Τα τέσσερα αυτά σύμβολα διατήρησαν στο ελληνικό αλφάβητο τη θέση που κατείχαν και στο φοινικικό αλφάβητο, ενώ το πέμπτο (το Υ), μια παραλλαγή του αντίστοιχου συμβόλου της φοινικικής γραφής, τοποθετήθηκε μετά το τελευταίο γράμμα (το Τ).

Εικάζεται ευλόγως ότι η παραλαβή του φοινικικού αλφαβήτου και η συνακόλουθη προσαρμογή του στις απαιτήσεις της ελληνικής πραγματοποιήθηκε από ανθρώπους που χρησιμοποιούσαν και τις δύο γλώσσες. Ως εκ τούτου, είναι πιθανόν η όλη διαδικασία να έλαβε χώρα στις ακτές της Συρίας και της Φοινίκης, όπου υφίσταντο ελληνικές εγκαταστάσεις τον 9ο και τον 8ο αιώνα π.Χ. Δεν αποκλείεται, ωστόσο, να συνέβη αυτό και εντός του ελλαδικού χώρου, δεδομένου ότι κατά την ίδια περίοδο αφενός μεν μαρτυρείται η παρουσία Φοινίκων στο Αιγαίο και η εμπορική σχέση τους με τους Ευβοείς, αφετέρου δε έχουν ανακαλυφθεί αντικείμενα με σημιτικές επιγραφές σε νησιά όπως η Κρήτη, η Εύβοια (Ερέτρια, Λευκαντί) και η Σάμος.

Την υπόθεση της παραλαβής του φοινικικού αλφαβήτου από τους Έλληνες περιπλέκει ακόμα περισσότερο το γεγονός ότι σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, ήδη από τους Αρχαϊκούς Χρόνους, δημιουργήθηκαν κατά τα φαινόμενα τοπικά αλφάβητα, δηλαδή τοπικές παραλλαγές της ελληνικής γλώσσας, που έμελλε να διατηρηθούν έως τον 5ο/4ο αιώνα π.Χ. Τα αρχαϊκά αυτά αλφάβητα ήταν αποτέλεσμα της εισαγωγής πρόσθετων συμβόλων (το Φ, το Χ και το Ψ, τοποθετημένα μετά το Υ), προκειμένου να δηλωθούν ορισμένα σύμφωνα και συμφωνικά συμπλέγματα της αρχαίας ελληνικής. Αξιοσημείωτος είναι, επίσης, ο τρόπος με τον οποίον καταγράφονται και χρησιμοποιούνται τα φωνήεντα στο αλφάβητο των ιωνικών πόλεων του Ανατολικού Αιγαίου, της Πάρου και της Θάσου (αποικίας της Πάρου).

Όσον αφορά τώρα το πώς έγραφαν οι Έλληνες αμέσως μετά την υιοθέτηση της αλφαβητικής γραφής, γνωρίζουμε από τις παλαιότερες αλφαβητικές επιγραφές ότι αρχικά ακολούθησαν το σημιτικό πρότυπο, γράφοντας δηλαδή προς τα αριστερά. Όμως, ήδη από τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. άρχισαν να γράφουν είτε προς τα δεξιά είτε βουστροφηδόν, αλλάζοντας δηλαδή φορά μόλις έφθαναν στο τέλος εκάστου στίχου (αυτός ο τρόπος γραφής εγκαταλείφθηκε στα τέλη της Αρχαϊκής Περιόδου).

Ξεχωριστής αναφοράς χρήζει και το γεγονός ότι σε δύο από τα παλαιότερα γνωστά ελληνικά κείμενα σε αλφαβητική γραφή (β’ μισό του 8ου αιώνα π.Χ.) οι επιγραφές είναι έμμετρες και έχουν συντεθεί σε δακτυλικό εξάμετρο. Υπ’ αυτήν την έποψη, η γλώσσα των κειμένων που είναι χαραγμένα αφενός στην «οινοχόη του Διπύλου» (οινοχόη που βρέθηκε στον Κεραμεικό, στο νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας) και αφετέρου στο «κύπελλο ή ποτήρι του Νέστορος» (υστερογεωμετρικός σκύφος που ανακαλύφθηκε στο νεκροταφείο των Πιθηκουσών, αποικίας των Ευβοέων έξω από τον κόλπο της Νεάπολης, στη Μεγάλη Ελλάδα) θυμίζει έντονα τα ομηρικά έπη. Βεβαίως, η διαπίστωση ότι η ελληνική αλφαβητική γραφή χρησιμοποιήθηκε εξαρχής για την καταγραφή μικρών ποιημάτων με δακτυλικούς εξάμετρους στίχους δε συνιστά ένα επιχείρημα ικανό να αποδείξει την ορθότητα της ελκυστικής θεωρίας ότι οι Έλληνες υιοθέτησαν το αλφάβητο επειδή σκόπευαν κατά κύριο λόγο να καταγράψουν τα ομηρικά έπη. Και τούτο, διότι η θεωρία αυτή εκκινεί από μια παραδοχή που ουδόλως έχει αποδειχθεί, ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, στη μορφή με την οποία έφθασαν σε εμάς, είναι τα παλαιότερα ελληνικά κείμενα, αναγόμενα στο β’ μισό του 8ου αιώνα π.Χ. (υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για τη χρονολόγησή τους στον 7ο αιώνα π.Χ.).

Πέραν της καταγραφής ποιητικού λόγου και κειμένων διαφόρων ειδών, η ελληνική αλφαβητική γραφή χρησιμοποιήθηκε από τον πρώτο καιρό για πρακτικές λειτουργίες της καθημερινής ζωής (ανταλλαγή μηνυμάτων, τήρηση λογαριασμών και αρχείων, δήλωση κτήσης αντικειμένων, μνημειακές επιγραφές). Παρά ταύτα, καθ’ όλη τη διάρκεια των Αρχαϊκών Χρόνων κυρίαρχος στον δημόσιο και τον ιδιωτικό βίο παρέμεινε ο προφορικός λόγος και όχι ο γραπτός.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η «οινοχόη του Διπύλου» (πηγή: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο – namuseum.gr).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η εισαγωγή του αλφαβήτου στον ελλαδικό χώρο (Μέρος Α’)