Το μυθιστόρημα των πραγματικών διαδρομών της αρχαιοκαπηλίας

Ο Νικόλας Ζηργάνος έχει μια αξιοζήλευτη διαδρομή στην ελληνική δημοσιογραφία ως ρεπόρτερ και ανταποκριτής. Πλευρά της μακρόχρονης διαδρομής του και η συστηματική ενασχόληση με το ζήτημα της αρχαιοκαπηλίας.

Ας μην ξεχνάμε ότι ήταν από αυτούς που συνέβαλαν αποφασιστικά στο να αποκαλυφθεί ένα από τα πιο σημαντικά διεθνή κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας, που οδήγησαν και στην επιστροφή στην Ελλάδα σημαντικών αρχαιοτήτων, με κορυφαίο ίσως το χρυσό στεφάνι, προϊόν λαθρανασκαφής και αρχαιοκαπηλίας στη Μακεδονία, που κατέληξε στο Μουσείο Γκετί στο Λος Άντζελες για να επαναπατριστεί μετά στην Ελλάδα.

Η δημοσιογραφική έρευνα του Ζηργάνου από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στην επόμενη δεκαετία συνέπεσε, άλλωστε, με τη μεγάλη τομή στο κυνήγι των αρχαιοκάπηλων που έφερε η ανακάλυψη των αποθηκών των μεγάλων εμπόρων αρχαιοτήτων, με τα αρχεία με τις φωτογραφίες από τις αρχαιότητες με τα χώματα της λαθρανασκαφής ακόμη επάνω τους, που όμως αποτέλεσαν και αποτελούν ακόμη και σήμερα βασική πηγή διεθνώς για τον εντοπισμό και τον επαναπατρισμό παρανόμως κτηθεισών αρχαιοτήτων.

Ήταν η εποχή των αποκαλύψεων για εμπόρους αρχαιοτήτων όπως Σάιμς και Μιχαηλίδης, ή ο Ιταλός Μέντιτσι, ή όταν σε μεγάλα ιδιωτικά μουσεία έδιναν και έλυναν έφοροι όπως η διαβόητη Μάριον Τρου που αναζητούσε για να αγοράσει προϊόντα αρχαιοκαπηλίας για το Μουσείο Γκετί στο Λος Άντζελες. Ήταν τότε που σε βίλα στη Σχοινούσα είχε βρεθεί ένας πραγματικός θησαυρός από αρχαιότητες.

Ο Ζηργάνος σε όλα αυτά δεν ήταν απλώς ένας δημοσιογράφος που έκανε ρεπορτάζ, ήταν με έναν πολύ ουσιαστικό τρόπο τμήμα μιας ομάδας ανθρώπων, στην Ελλάδα και την Ιταλία, που κατάφερε να χτυπήσει αυτά τα κυκλώματα.

Τον απόηχο αυτής της εμπειρίας ο Ζηργάνος αποφάσισε να τον καταγράψει με τη μορφή ενός συναρπαστικού μυθιστορήματος. Ο τίτλος του είναι «Επιχείρηση “Nόστος”. Ένα χρυσό στεφάνι και μια Κόρη για τον Αλέξη Καρρά», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Τόπος.

Ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος είναι ένας δημοσιογράφος, ο Αλέξης Καρράς, που πέφτοντας πάνω σε πληροφορίες που αφορούσαν την αρχαιοκαπηλία αποφασίζει να ασχοληθεί με το ζήτημα ξεκινώντας μια πραγματική περιπέτεια.

Η έρευνα του Καρρά θυμίζει σε μεγάλο βαθμό αυτή με την οποία όντως ασχολήθηκε ο Ζηργάνος, δηλαδή τα κυκλώματα της αρχαιοκαπηλίας και πώς φυγαδεύονταν οι αρχαιότητες στο εξωτερικό, το πώς δρούσαν οι έμποροι προϊόντων αρχαιοκαπηλίας, οι έφοροι των Μουσείων, τον αγώνα που έδωσαν συγκεκριμένοι δικαστές και αστυνομικοί και στην Ιταλία και την Ελλάδα. Ούτως ή άλλως, το μυθιστόρημα ακολουθεί τον Καρρά να μετακινείται σε διαφορετικές χώρες, αποτυπώνοντας πώς διαμορφώνονται αυτά τα κυκλώματα, το πώς οργανώνονταν οι μεγάλες αποθήκες, π.χ. στο Free Port της Γενεύης, το πώς λειτουργούσαν έμποροι και συλλέκτες.

Την ίδια στιγμή το βιβλίο αποτυπώνει και τις σκοτεινές διαδρομές της διαφθοράς στην αστυνομία και τον κρατικό μηχανισμό και τη δράση του φαινομένου που συνηθίσαμε να ονομάζουμε Greek mafia.

Όλα αυτά παρουσιάζονται με έναν τρόπο γλαφυρό, ιδιαίτερα καλογραμμένο, που δεν παραλείπει να αξιοποιεί όλες τις αναγκαίες συμβάσεις του αστυνομικού μυθιστορήματος, ακριβώς για να μπορεί να διαβάζεται με αμείωτο ενδιαφέρον. Το βιβλίο κερδίζει εξαρχής τον αναγνώστη και παρότι το θέμα της αρχαιοκαπηλίας δεν είναι ίσως ένα κλασικό «αστυνομικό» μοτίβο, εντούτοις κατορθώνει να σε κάνει να μη θες να το αφήσεις.

Σε αυτό συμβάλλει και ο τρόπος που ο Ζηργάνος «χτίζει» και περιγράφει και τους άλλους χαρακτήρες, πλάι στον Καρρά, δίνοντας τους περιεχόμενο που να μην είναι στερεοτυπικό, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το πώς παρουσιάζει π.χ. τον αστυνόμο Γεωργιού ή το πώς παρουσιάζεται η πάντα έτοιμη να εξυπηρετήσει μεγάλα συμφέρον γενική γραμματέας του υπουργείο Πολιτισμού Άννα Τσιρώνη.

Την ίδια ώρα, το γεγονός ότι ο αναγνώστης κατά βάση έχει επίγνωση ότι το μυθιστόρημα πατάει πάνω σε πραγματικά περιστατικά, δεν αυξάνει μόνο το ενδιαφέρον, αλλά αποτελεί και μια οδυνηρή υπενθύμιση του πόσο βαθιά μπορεί να φτάνει και η διαφθορά και η προσπάθεια για καταλήστευση της ίδια της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας.

Παράλληλα, το βιβλίο είναι και ένα σχόλιο όχι μόνο για τα ζητήματα που αφορούν την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας, αλλά και για το κλίμα μιας εποχής – λίγο πριν ξεσπάσει η μεγάλη κρίση και η περιπέτεια των μνημονίων – όπου πίσω από μια εικόνα ανάπτυξης και ευημερίας, κυριαρχούσε η διαπλοκή και οι διαδρομές «μαύρου» χρήματος όλων των αποχρώσεων.

Και βέβαια το βιβλίο οδηγεί σε όχι και τόσο ευχάριστες συγκρίσεις ανάμεσα σε μια εποχή που όντως υπήρξε προσπάθεια να αποκαλυφθούν και να οδηγηθούν στη δικαιοσύνη τα κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας και τον τρόπο που πρόσφατα παρουσιάστηκε ως λύση η προσπάθεια για «συμφωνίες» με τους μεγαλοσυλλέκτες κατόχους προϊόντων αρχαιοκαπηλίας.

Πάνω από όλα το βιβλίο είναι ένας εκ των πραγμάτων ύμνος στην ερευνητική δημοσιογραφία και μια αναγκαία υπογράμμιση του γεγονός ότι δημοσιογραφία δεν σημαίνει πάντα απλή αναπαραγωγή κοινοτοπιών ή προκατασκευασμένων αφηγημάτων, αλλά και επίμονη και με πραγματικό κίνδυνο προσπάθεια για την αποκάλυψη της αλήθειας.

Σε κάθε περίπτωση είναι ένα συναρπαστικό βιβλίο που αποδεικνύει ότι ο Ζηργάνος δεν έχει μόνο φλέβα ρεπόρτερ αλλά και καλού μυθιστοριογράφου. Κατά συνέπεια, αναμένουμε ήδη με ανυπομονησία τη συνέχεια των περιπετειών του Αλέξη Καρά.

Νικόλας Ζηργάνος, Επιχείρηση «Νόστος». Ένα χρυσό στεφάνι και μια Κόρη για τον Αλέξη Καρρά, Αθήνα, Εκδόσεις Τόπος, 2023, σσ. 435