Η διαχείριση του ιδιωτικού χρέους: ιστορία και αστοχία

γράφει ο Νίκος Παπασπύρου*

Το σημαντικότερο βήμα στη χώρα μας για την αντιμετώπιση του ιδιωτικού χρέους και την προστασία της πρώτης κατοικίας έγινε το 2010 με τον ν. 3869/2010 (νόμος Κατσέλη, ο οποίος είχε παρουσιαστεί σε δημόσια διαβούλευση από την κα Κατσέλη, παρόντος του γράφοντος, αρκετά πριν τις εκλογές του 2009).

Ο νόμος λάμβανε υπόψη την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί με την απελευθέρωση της καταναλωτικής πίστης την δεκαετία του 2000, τις επιθετικές πιστωτικές πρακτικές των τραπεζών και την οικονομική κρίση. Οι βασικές ιδέες που υλοποιεί ο νόμος Κατσέλη είχαν υποστηριχθεί στην αμερικανική θεωρία εδώ και αρκετές δεκαετίες, μεταξύ άλλων από την καθηγήτρια εμπορικού δικαίου του Χάρβαρντ και νυν γερουσιαστή Ελίζαμπεθ Γουόρεν.

Κατά τον ν. 3869/2010, ο οφειλέτης-φυσικό πρόσωπο, ο οποίος είχε περιέλθει σε μόνιμη αδυναμία πληρωμής, μπορούσε να υποβάλει στο δικαστήριο πρόταση εκκαθάρισης και σχέδιο διευθέτησης οφειλών, ζητώντας να εξαιρεθεί από την εκποίηση ακίνητό του. Η βασική λογική ήταν ότι, αν δεν επέλθει συναινετική ρύθμιση των οφειλών υπερχρεωμένου προσώπου, αυτή διατάσσεται από το δικαστήριο, το οποίο ορίζει την καταβολή μηνιαίως ποσού στους δανειστές, τέτοιου ώστε να διασφαλίζεται η αξιοπρεπής διαβίωση του οφειλέτη.

Το δικαστήριο μπορούσε να διατάξει την εκποίηση περιουσίας του οφειλέτη, προβλέποντας όμως την εξαίρεση της κύριας κατοικίας με την καταβολή ποσού για τη διάσωσή της, σε μηνιαίες δόσεις. Παράλληλα, θεσπίστηκε η αναστολή πλειστηριασμών πρώτης κατοικίας.

Τροποποιήθηκε επί το δυσμενέστερο

Ο νόμος Κατσέλη τροποποιήθηκε επί το δυσμενέστερο με τον ν. 4346/2015, ο οποίος έθετε όριο αντικειμενικής αξίας του ακινήτου και συνέδεε το καταβαλλόμενο ποσό με εκείνο που οι πιστωτές θα λάμβαναν σε περίπτωση πλειστηριασμού.

Ακολούθησε ο Ν. 4605/2019, που ίσχυσε έως την 31/7/2020 (άρθρα 68 έως 84), και ο οποίος παρείχε δυνατότητα ρύθμισης και προστασίας της πρώτης κατοικίας με συνεισφορά του δημοσίου. Το πρόγραμμα, το οποίο υλοποιείτο μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας, έθετε αυστηρά εισοδηματικά και περιουσιακά όρια και ταβάνι αντικειμενικής αξίας της πρώτης κατοικίας.

Το πρόγραμμα ήταν αυστηρό και ανελαστικό, αφορούσε οφειλές προς πιστωτικά ιδρύματα και οφειλές από στεγαστικό δάνειο για τις οποίες είχε εγγραφεί υποθήκη ή προσημείωση υποθήκης στην κύρια κατοικία, και ουσιαστικά, ακόμη κι αν ήταν επιλέξιμος ο οφειλέτης, δεν έδινε δεύτερη ευκαιρία στα νοικοκυριά καθώς δεν προέβαινε σε συλλογική ρύθμιση των οφειλών και αντίστοιχη διαγραφή του χρέους.

Η ριζική αλλαγή

Η πιο ριζική ωστόσο μεταβολή επήλθε με το ν. ν. 4738/2020, ο οποίος φέρει τον ανακριβή τίτλο «Ρύθμιση οφειλών και παροχή δεύτερης ευκαιρίας».

Βασική επιλογή του νέου νόμου είναι η υπαγωγή των φυσικών προσώπων στην πτωχευτική διαδικασία. Έτσι, πτωχευτική ικανότητα έχουν πλέον και τα φυσικά πρόσωπα που δεν ασκούν εμπορική δραστηριότητα και παύει η δυνατότητα υποβολής νέων αιτήσεων του ν. 3869/2010.

Με την πτώχευση, το φυσικό πρόσωπο εισφέρει στην πτωχευτική περιουσία το σύνολο της περιουσίας του (ακόμη και, κατά περίπτωση, μέρος των εισοδημάτων του). Έτσι, εισφέρεται και η πρώτη κατοικία, η οποία πλέον παύει να έχει οποιαδήποτε προστασία, με αντιστάθμισμα τη δυνατότητα απαλλαγής από τα χρέη (υπό αυτή την έννοια χρησιμοποιήθηκε ο όρος «δεύτερη ευκαιρία»).

Η μόνη προστασία που προβλέφθηκε, σύμφωνα με τα άρθρα 217 επ. του ν. 4738/2020, αφορά στους λεγόμενους ευάλωτους οφειλέτες, μία μικρή υποκατηγορία που προσδιορίζεται βάσει αυστηρών εισοδηματικών και περιουσιακών κριτηρίων και οι οποίοι έχουν κηρυχθεί σε πτώχευση ή έχει κατασχεθεί ακίνητό τους.

Η βασική λογική είναι ότι το ακίνητο θα αποκτάται από ειδικό φορέα που ενεργεί με παραχώρηση από το δημόσιο, και στη συνέχεια μισθώνεται στον οφειλέτη για 12 έτη με δυνατότητα επαναγοράς. Όμως σε περίπτωση επαναγοράς πριν τη λήξη της μίσθωσης, οφείλονται και τα μελλοντικά μισθώματα!

Περαιτέρω, με τον ν. 4916/2022, διαμορφώθηκε γέφυρα προστασίας του ευάλωτου οφειλέτη έως τη λειτουργία του νέου φορέα. Ειδικότερα, ρυθμίζεται διαδικασία συνεισφοράς του Δημοσίου μέχρι τη μεταβίβαση της κύριας κατοικίας στον φορέα και για χρονικό διάστημα που δεν μπορεί να υπερβεί τους 15 μήνες. Από την έγκριση της συνεισφοράς και εφόσον ο οφειλέτης καταβάλλει την οριζόμενη δόση, αναστέλλεται η πρόοδος της αναγκαστικής εκτέλεσης επί της κύριας κατοικίας ή της διαδικασίας εκποίησης, μέχρι τη μεταβίβασή της κατοικίας στον φορέα.

Με τον ν. 4738/2020 εισήχθη επίσης διαδικασία εξωδικαστικού μηχανισμού ρύθμισης οφειλών μέσω υποβολής αίτησης στην ηλεκτρονική πλατφόρμα της Ειδικής Γραμματείας Διαχείρισης Ιδιωτικού Χρέους. Ωστόσο, η διαδικασία προβλέπει μόνο προαιρετικό σκέλος, δεν περιέχει δηλαδή δυνατότητα να επιβληθεί με δικαστική απόφαση ρύθμιση.

Πρέπει να λεχθεί ότι ο νόμος διευκολύνει τη συναίνεση του Δημοσίου και των φορέων κοινωνικών ασφάλισης σε αναδιάρθρωση, με ή χωρίς διαγραφή χρεών. Το κρίσιμο όμως ζήτημα είναι η βούληση των ιδιωτών πιστωτών.

Με τον ν. 5024/2023 επήλθαν ορισμένες τροποποιήσεις στη διαδικασία, με σημαντικότερη ότι οι συμμετέχοντες πιστωτές, όπως και ο οφειλέτης, οφείλουν να αιτιολογούν μη συναίνεσή τους σε πρόταση ρύθμισης. Παραμένει βέβαια το ερώτημα αν η αιτιολογία θα είναι τεκμηριωμένη και σε ποιο βαθμό τα δικαστήρια θα ελέγχουν το αδικαιολόγητό της.

Πέντε βασικές αστοχίες

Η έως σήμερα διαχείριση του υπέρογκου ιδιωτικού χρέους δεν μπορεί να θεωρηθεί επιτυχής. Οι βασικές αστοχίες είναι πέντε:

Πρώτον, δεν αντιμετωπίστηκαν οι λόγοι που το προκάλεσαν, αλλά απλώς επιδιώχθηκε η παράταση των εκκρεμοτήτων είτε, σήμερα, η άρνησή τους – λες και η πρόκληση ενός τόσο μεγάλου αριθμού υπερχρεωμένων νοικοκυριών είναι φυσιολογική εξέλιξη των πραγμάτων.

Δεύτερον, δεν υπήρξε ανεξάρτητος μηχανισμός που να διακρίνει τη βιώσιμη από την μη βιώσιμη αναδιάρθρωση.

Τρίτον, δεν έχει διασφαλιστεί η συμμετοχή των πιστωτών σε βιώσιμα προγράμματα αναδιάρθρωσης. Ο λόγος είναι ότι όσο η συμμετοχή είναι οικειοθελής και όσο ο νόμος δεν προστατεύει το δανειολήπτη, ο πιστωτής δεν έχει συμφέρον σε ρύθμιση αν υπάρχει ρευστοποιήσιμη περιουσία, ακόμη κι αν πρόκειται για πρώτη κατοικία.

Τέταρτον, η πώληση και μεταβίβαση των απαιτήσεων από δάνεια σε αλλοδαπά trust με χαμηλό αντάλλαγμα σε συνδυασμό με τη διευκόλυνση της αναγκαστικής εκτέλεσης στη χώρα μας, επιδεινώνει τις προοπτικές αναζήτησης βιώσιμων λύσεων. Σε αυτή την προβληματική πρέπει να ενταχθεί και η πρόσφατη απόφαση της ολομέλειας του Αρείου Πάγου.

Πέμπτο, παραγνωρίζεται ότι η προστασία του οφειλέτη πρέπει να παρέχεται όχι μόνο στα χρόνια της κρίσης, αλλά και για εύλογο διάστημα από την ανάκαμψη. Δίχως ανάκαμψη της οικονομίας, καμία πολιτική αναδιάρθρωσης χρεών δεν είναι βιώσιμη.

* ο Νίκος Παπασπύρου είναι αναπληρωτής καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ