Αθηναγόρας: Η μοίρα των πρωτοπόρων

Στις 6 Απριλίου 1886 γεννήθηκε σε ένα μικρό χωριό της επαρχίας Πωγωνίου Ιωαννίνων, το Βασιλικό (παλαιότερη ονομασία του, Τσαραπλανά), ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας, κατά κόσμον Αριστοκλής Σπύρου.

Ο χαρισματικός ιεράρχης χρημάτισε Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής από το 1930 έως το 1948.

Η ιδιαίτερα επιτυχής θητεία του έληξε το 1948, όταν ο Αθηναγόρας, με την υποστήριξη των ΗΠΑ, επελέγη ως Οικουμενικός Πατριάρχης.

Η πολιτεία του ως ανώτατου πνευματικού ηγέτη της Ορθοδοξίας ήταν λαμπρή. Με τη διορατικότητα και την πολύχρονη διοικητική πείρα του, κατάφερε να βγάλει το Οικουμενικό Πατριαρχείο από την εσωστρέφεια του παρελθόντος και να του προσδώσει διεθνή ακτινοβολία.

Εργάστηκε, επίσης, για τη σύσφιγξη των σχέσεων των Ορθόδοξων Εκκλησιών και κατόρθωσε να ενδυναμώσει τη μεταξύ τους συνεργασία μέσω της σύγκλησης πανορθόδοξων διασκέψεων.

Η δράση του δεν περιορίστηκε στα θέματα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά επικεντρώθηκε και στην υλοποίηση του οικουμενικού οράματός του, της ειρήνης και της συναδέλφωσης όλων των λαών, επί τη βάσει του σεβασμού της πολιτισμικής ετερότητας, την οποία υπηρέτησε απαρέγκλιτα καθ’ όλη τη διάρκεια της εκκλησιαστικής διακονίας του.

Κατά γενική ομολογία, οι τομές που επέφερε και οι πρωτοβουλίες που ανέλαβε ο Αθηναγόρας, ιδιαίτερα στο ζήτημα του διαλόγου με τους ετεροδόξους, υπήρξαν καινοτόμες και ρηξικέλευθες.

Ειδικότερα, στο ζήτημα των σχέσεων με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, προέβη σε τολμηρές κινήσεις, με συνέπεια να δεχτεί αρχικά τις επικρίσεις ορισμένων εκκλησιαστικών κύκλων, προπάντων της Εκκλησίας της Ελλάδος. Οι πρωτοβουλίες του αποσκοπούσαν στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας μέσω της οικοδόμησης κλίματος αμοιβαίας κατανόησης, εμπιστοσύνης και συνεργασίας, με σκοπό την έναρξη θεολογικού διαλόγου.

Η κορυφαία ίσως στιγμή στη ζωή αυτής της εξέχουσας προσωπικότητας της Ορθοδοξίας ήταν η συνάντησή του με τον Πάπα Παύλο ΣΤ’ στην Ιερουσαλήμ το 1964, η οποία οδήγησε στην αμοιβαία άρση των αναθεμάτων του Σχίσματος του 1054. Η συμβολική αυτή χειρονομία άνοιξε το δρόμο για έναν ειλικρινή διάλογο μεταξύ των Ορθόδοξων και των Ρωμαιοκαθολικών, πρώτη φορά ύστερα από πολλούς αιώνες.

Παρά το κύρος και τη διεθνή αναγνώριση που απέκτησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο επί Αθηναγόρα, η πατριαρχία του συνδέθηκε με τα θλιβερά γεγονότα της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955, τα λεγόμενα Σεπτεμβριανά, όταν ο τουρκικός όχλος επέδραμε κατά ελληνικών καταστημάτων, οικιών και εκκλησιών, προβαίνοντας σε εκτεταμένες καταστροφές και λεηλασίες. Από τα γεγονότα αυτά και μετά, κάτω από τις αυξανόμενες πιέσεις του τουρκικού κράτους, ο ελληνισμός της Κωνσταντινούπολης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει σταδιακά τις εστίες του.

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας απεβίωσε στις 7 Ιουλίου 1972. Αναπαύεται στο κοιμητήριο των Οικουμενικών Πατριαρχών, στη μονή Βαλουκλή της Κωνσταντινούπολης.

Για τον Αθηναγόρα –και τις δοκιμασίες που υφίστατο ως Οικουμενικός Πατριάρχης σε χαλεπούς καιρούς– έγραφε στις 23 Απριλίου 1957, Τρίτη του Πάσχα και ημέρα της μεγάλης γιορτής του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, ο Παύλος Παλαιολόγος στην εφημερίδα «Το Βήμα». Το άρθρο του, που έφερε τον τίτλο «Πασχαλινό μήνυμα», παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον:

Σε ατμόσφαιρα συγχύσεως, ειρηνοφόρο αντήχησε το πασχαλινό μήνυμα του Πατριάρχη Αθηναγόρα. Οφείλουμε μια στάση ευλαβείας στο γαλήνιο μάρτυρα της δύσκολης περιόδου που διανύουμε. Μορφή επιβλητική, φιγούρα βυζαντινή, κολόνα τυλιγμένη στο μαύρο της ένδυμα, ο αρχηγός των Ορθοδόξων είναι ο σιωπηλός ήρωας πάνω στον οποίο ξεσπούν οι τουρκικοί φανατισμοί και των δικών μας αδεξιοτήτων τα κύματα.

Και να είναι τόσο μόνος… Γνώριμος στους ηγέτες ο δρόμος της θυσίας. Εκείνο που κάνει δραματική την πορεία του Αθηναγόρα είναι ότι βαδίζει χωρίς να τον θερμαίνη φιλική πνοή. Προκλήσεις, λιθοβολισμοί και απειλές στη χώρα που είναι η έδρα του. Αμάθεια και προχειρότητα σ’ εμάς εδώ. Τέτοια άγνοια, τέτοια έλλειψη συναισθήσεως ευθυνών, ώστε να βρεθή υπουργός –το αποκαλύπτει στο τελευταίο τεύχος του ο «Ταχυδρόμος»– που να δηλώση σε ξένο δημοσιογράφο ότι θα μπορούσε να συνδυασθή η επίλυση του ζητήματος της Κύπρου με τη μεταφορά του Πατριαρχείου στο Άγιον Όρος. Ακόμα και το άλλο, αποκάλυψη του «Ταχυδρόμου» κι’ αυτό: «Ανώτατος διπλωματικός υπάλληλος αγωνιζόταν να μεταμορφώση την Αρχιεπισκοπή Αθηνών σε Πατριαρχείο, για να κάνη αντίπραξη στον Πατριάρχη Αθηναγόρα». Και διηγώντας τα να σιχαίνεσαι και να κλαις…

Απρόσεκτη στο θέμα και μια μερίδα του Τύπου, που δεν βλέπει τον Αθηναγόρα εκεί όπου τον τοποθετεί η οικουμενικότητά του. Τον βλέπει σαν εφημέριο καμμιάς ενορίας και χειρίζεται χωρίς σοβαρότητα εξαιρετικής λεπτότητος θέματα.

Η μοίρα των πρωτοπόρων να πηγαίνουν μόνοι και να βάλλωνται από παντού. Πώς θα την απέφευγε ο Πατριάρχης; Με ψυχή βαθύτατα χριστιανική, που σημαίνει ψυχή γεμάτη από αγάπη, σαν άνθος αγάπης αγκάλιασε την ελληνοτουρκική φιλία και εγκατέλειψε τα αγαθά του Νέου Κόσμου για να κλειστή στο θολό Φανάρι και, σημαιοφόρος της ιδέας της συμφιλιώσεως, να σηκώση το σταυρό του μαρτυρίου. Με μια επιμονή, με μια αδιαφορία για τη δημοτικότητά του, με μια αυταπάρνηση. Αν ο Βενιζέλος και ο Κεμάλ έθεσαν το θεμέλιο λίθο της φιλίας, ο Αθηναγόρας είν’ εκείνος που οραματίσθηκε ολοκληρωμένη την οικοδομή. Κανείς δεν την είδε σε τέτοιο ύψος και σε τέτοιο πλάτος όσο αυτός.

Είναι και άλλοι, Έλληνες και Τούρκοι, που είχαν πιστέψει στην κοινή πορεία των δύο λαών. Η διαφορά του Αθηναγόρα από τους άλλους είναι ότι ενώ εμείς, από καιρό τώρα, αναρωτιόμαστε μήπως, πλανημένοι οι θεμελιωτές της φιλίας, στήριξαν το χτίσμα πάνω στην ουτοπία, ο Αθηναγόρας, ο Πατριάρχης που έζησε τη νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου και είδε από τα παράθυρά του τις φλόγες να ζώνουν τους ναούς της Αρχιεπισκοπής, ο Αθηναγόρας, που δέχεται τις απειλές και τις εκδηλώσεις της τουρκικής ασεβείας, εξακολουθεί να μένη σταθερός στην αρχική του πίστη και, αθόρυβος μαχητής, ν’ αγωνίζεται για να προλάβη την τελειωτική του ονείρου κατάρρευση.

Τίποτα πιο απλό γι’ αυτόν από τη δημαγωγία. Τίποτα πιο ασφαλές. Ποιος θα τον πείραζε; Είναι απόλυτα βέβαιο ότι θα βρισκόταν η ασπίδα κάποιου ξένου παράγοντος για να τον μεταφέρη εν πομπή πέρα από τα τουρκικά χώματα, για να μείνη σ’ αυτά, εκτεθειμένο στην οργή του όχλου, το ποίμνιό του. Προασπιστής όμως της ειρήνης και της αγάπης, γενναίος και μαζί συνετός, μένει ο Αθηναγόρας εκεί όπου τον κρατά η επίμονη πίστη και η προσήλωση στο καθήκον. Μένει, και σε ώρες δύσκολες για τους πλησιέστερους σ’ αυτόν χριστιανούς, τώρα που Ρωμιοί και Έλληνες υπήκοοι της Πόλης ατενίζουν με άγχος το αύριό τους, γαλήνιος και σταθερός στην αισιοδοξία του, απευθύνει πασχαλινά μηνύματα. «…Αι ημέραι της θλίψεως της Μεγάλης Εκκλησίας παρέρχονται και οσονούπω θέλει επέλθει η πλήρης των πάντων αποκατάστασις. Οι ιεροί ναοί και τα σεπτά ημών αγιάσματα ανεγείρονται… Ευχαί και δεήσεις αναπέμπονται προς τον φιλάνθρωπον Θεόν υπέρ του ορθοδόξου πληρώματος σύμπαντος, υπέρ της ειρήνης και γαληνιαίας καταστάσεως του κόσμου…»

Πόση εγκαρτέρηση, πόσο ψυχικό μεγαλείο πρέπει να διαθέτη ο άνθρωπος που δεν γνώρισε ούτε των Τούρκων ούτε των Ελλήνων τη θωπεία, για να θωπεύη με την πνοή της παρηγοριάς το τρομαγμένο του ποίμνιο.