Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης: Αέρας δροσερός, φιλελεύθερος και ελληνικός

[…]

Αλλίμονο! Πόσο λίγα πράγματα μαθαίνομε στο σχολείο ή από προσωπικές μελέτες μας για τον Ελληνισμό της Τουρκοκρατίας, για τον θαυμάσιο 18ο αιώνα του Ελληνικού Διαφωτισμού, για τον αγώνα του Εικοσιένα και τα πρώτα, μπερδεμένα και επίπονα, βήματα του Ελεύθερου Ελληνικού Κράτους κατά τον 19ο αιώνα, για τον σκλαβωμένο, αλλά τόσο ζωντανό και ακατάβλητο Ελληνισμό της Μικρασίας, του Πόντου, της Ανατολής, που ξεριζώθηκε το 1922, για την πολιτική μας ιστορία των 50 τελευταίων χρόνων, για τους ανθρώπους, τους έξοχους ανθρώπους που κράτησαν τη μοίρα του Έθνους μας στα χέρια τους κατά τα 500 χρόνια της νέας ιστορίας μας, για τα κατορθώματα, τα παθήματα, τις αρετές, τα ελαττώματά τους; Η αμάθειά μας στο βαρυσήμαντο τούτο κεφάλαιο της εθνικής μας ζωής είναι παροιμιώδης και αξιοθρήνητη.

Γι’ αυτό κάτι περισσότερο από θαυμασμό, ευγνωμοσύνη, πρέπει να αισθανόμαστε απέναντι στους λογίους που εξερευνούν με ευλάβεια αυτή την παρθένα ακόμη περιοχή και βγάζουν στο φως (με κόπους και θυσίες, κάποτε βαρύτατες) τους καταχωμένους εκεί θησαυρούς του εθνικού μας πολιτισμού. Ιδιαίτερα απέναντι στους τεχνίτες του λόγου που με άξια έργα φαντασίας ανασταίνουν αυτή την περίοδο της ιστορίας του Ελληνισμού, ζωγραφίζουν με αδρά χρώματα πρόσωπα και καταστάσεις και κάνουν κτήμα της εθνικής μας παιδείας τις θαυμάσιες σελίδες της. Η αξία, η παιδευτική σημασία, της προσπάθειάς τους είναι ανυπολόγιστη: συνθέτουν τον «μύθο» του Νέου Ελληνισμού, γράφουν το «έπος» του, χτίζουν τη «συνείδησή» του!

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.2.1963, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μια πρόσφατη, κομψή και εύχρηστη έκδοση του βιβλιοπωλείου της «Εστίας», ο «Ελληνικός Όρθρος» (σε τρεις τόμους) του κ. Θανάση Πετσάλη-Διομήδη, δίνει την αφορμή στις παραπάνω σκέψεις. Εκτός από άλλα μικρότερα δημοσιεύματα ο κ. Πετσάλης-Διομήδης έχει αφιερώσει και πρωτύτερα μια μεγάλη μυθιστορία στο θέμα του Νέου Ελληνισμού, τους θαυμάσιους «Μαυρόλυκους», που διαβάστηκαν και αγαπήθηκαν πολύ. Τώρα μας προσφέρει ένα νέο ιστορικό πίνακα: τον «Ελληνικό Όρθρο», που από πολλές απόψεις είναι συνέχεια των «Μαυρόλυκων». Εκεί, με οδηγητικό νήμα τις επάλληλες γενεές μιας οικογένειας του Βυζαντίου, ιστορεί τη μοίρα του Ελληνισμού κατά τους μαύρους χρόνους της σκλαβιάς, από την πτώση της Πόλης και δώθε, έως τις παραμονές της Επανάστασης. Εδώ έχομε τώρα το χρονικό του Μεγάλου Σηκωμού, της εποποιίας του Εικοσιένα, με άξονα μιαν ωρισμένη αυτή τη φορά ιστορική φυσιογνωμία, τον Ιωάννη Κωλέττη. Ο συγγραφέας παίρνει τον ήρωά του από μικρό, στο απόμερο ηπειρωτικό χωριό που γεννήθηκε, και τον παρακολουθεί βήμα προς βήμα καθώς πορεύεται το δρόμο της πολυκύμαντης ζωής του: νέος στα Γιάννινα, φοιτητής στην Ιταλία, γιατρός έπειτα του Αλή πασά στην αυλή του, Φιλικός μαζί με άλλους ηπειρώτες προύχοντες, μπαίνει τέλος κι’ αυτός στον αγώνα και παλεύει με όλες του τις δυνάμεις, με την εξυπνάδα και με την παλληκαριά του, να λευτερωθή το Γένος, και όταν σχηματίζεται το μικρό ελεύθερο κράτος, στο Ναύπλιο με τον Καποδίστρια και στην Αθήνα με τον Όθωνα, παίζει έναν από τους κύριους ρόλους στην πολιτική ζωή της Ελλάδας, για να πεθάνη πρωθυπουργός και να προπεμφθή στον τάφο με τιμές. Το προσωπικό τούτο πεπρωμένο, το τόσο πλούσιο σε περιπέτειες, το γεμάτο φως, αλλά και σκιές, δίνει στον κ. Πετσάλη-Διομήδη την ευκαιρία και τα σημεία αναφοράς για να περιγράψη αριστοτεχνικά ολόκληρη εκείνη την ταραγμένη περίοδο του εθνικού μας βίου και να δώση ανάγλυφα τα χαρακτηριστικά της.

Σύνθεση πολύπλεχτη και δύσκολη, που στοίχισε στο συγγραφέα της 13 χρόνια επίμονης και επίπονης εργασίας, όπως μας λέγει στον πρόλογό του. Για να συντελεσθή ένας τέτοιος άθλος (τρεις τόμοι, πάνω από 1.000 σελίδες) χρειάστηκε μελέτη πολλή μέσα σε παλαιά και δυσεύρετα κείμενα και πλαστική φαντασία πέρα από τα κοινά μέτρα. Ο κ. Πετσάλης-Διομήδης έχει και τα δύο μέσα στις αποσκευές του. Και κοντά σ’ αυτά ταλέντο αφηγητή και ύφος: γλώσσα δημοτική ολοζώντανη, πλούσια σε αποχρώσεις, και προπάντων γνήσια, θυμάρι του ελληνικού βουνού. Ας σημειωθή ακόμα και ένα άλλο (όχι από τα μικρότερα) προσόν της συγγραφής του: τα πράγματα δεν εξωραΐζονται με υπερβολή, ούτε τα πρόσωπα εξιδανικεύονται παράταιρα. Ο τόνος είναι συγκρατημένος και έντονη η προσπάθεια να τηρούνται οι διαστάσεις, να μη βιάζεται η ιστορική αλήθεια. Ένας δροσερός, φιλελεύθερος και ελληνικός αέρας αρωματίζει το μακρό αφήγημα· πολλές φορές ο λόγος πάλλεται από τον κραδασμό του λυρικού αισθήματος, μένει όμως πάντοτε καθαρός και λιτός. Παίρνω στην τύχη δύο αποσπάσματα, για να φανή η ποιότητα της εργασίας.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.2.1963, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Όταν ο Όθωνας ενηλικιώθηκε και έγινε αυτεξούσιος, διώρισε Αρχιγραμματέα (δηλαδή Πρωθυπουργό) όχι τον Κωλέττη ή τον Μαυροκορδάτο, τον Μεταξά ή τον Τρικούπη, όπως περίμεναν όλοι, αλλά τον Άρμανσμπεργκ. Ο κ. Πετσάλης-Διομήδης αφηγείται (τόμ. Γ’, σελ. 195-196): «Ο Άρμανσμπεργκ απομάκρυνε όλους τους πιθανούς αντίπαλους, όλους τους ισχυρούς της πολιτικής. Μόνο ο Κωλέττης μένει. Μένει και αντιστέκεται. Ακόμα. Ουδ’ είναι εύκολη πια η συνεργασία. Ο Άρμανσμπεργκ πήρε έναν αέρα τώρα, που δεν τον είχε μηδ’ όταν ήταν Πρόεδρος της Αντιβασιλείας. Μια μέρα, την ώρα που συνεδρίαζε το Υπουργικό Συμβούλιο, στέλνει ο Άρμανσμπεργκ ένα νομοσχέδιο.

– Να υπογραφή, είναι η εντολή του.

Ο Κωλέττης που προεδρεύει παίρνει το χαρτί και δίχως να το διαβάση ρωτάει:

– Τι είναι;

Ο Γραμματέας του Άρμανσμπεργκ που το έφερε απαντάει:

– Νομοσχέδιον περί του Τύπου, εξοχώτατε.

– Κατά του Τύπου; ρωτάει ο Κωλέττης με ειρωνεία.

Σιγή. Και ο Κωλέττης αγέρωχα προσθέτει:

– Πήγαινε να πης στον κύριο κόμητα ότι ο βασιλεύς μάς διώρισε διά να προστατεύωμε την ελευθερίαν του Έθνους και όχι διά να την χαλούμε!»

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.2.1963, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Άρμανσμπεργκ εκδικήθηκε. Ο Κωλέττης για ν’ απομακρυνθή διορίζεται πρεσβευτής στο Παρίσι. Εκεί δεν αργεί να γίνη ο άνθρωπος της ημέρας και το enfant gâté της παριζιάνικης κοινωνίας. Ο κ. Πετσάλης-Διομήδης αφηγείται (τόμ. Γ’, σελ. 203-204):

«Ήτανε καλεσμένος στο μέγαρο του Πρωθυπουργού της Γαλλίας· Πρωθυπουργός ο ντε Μπρέιγ. Η πιο επίσημη, η πιο μεγαλόπρεπη, η πιο φανταχτερή δεξίωση της χρονιάς… Αστραφτερές στολές. Μάτσα τα παράσημα. Πρίγκιπες, δούκες, μαρκήσιοι, κόμητες.

Ένας επιβλητικός λακές, κατάφορτος κουμπιά, σειρήτια και γαλόνια, στέκει στην πόρτα, στο κεφαλόσκαλο, και αναγγέλλει φωναχτά τα ονόματα των καλεσμένων που προσέρχονται.

Μπαίνει και ο Κωλέττης. Ο Κωλέττης με τη φουστανέλλα. Κατάλευκη, αστραφτερή, μακριά φουστανέλλα, βυσσινί βελούδινο γελέκο ασημοπλούμιστο. Το Αριστείο του Αγώνος στο στήθος. Ένας αστέρας. Του Σωτήρος. Τον ρωτούν:

– Οι τίτλοι σας, εξοχώτατε.

Ο Κωλέττης αγέρωχος:

– Πληρεξούσιος Πρεσβευτής της Α.Μ. του Βασιλέως των Ελλήνων.

– Μάλιστα. Αλλά πώς υπογράφεται η εξοχότης σας;

– Ιωάννης Κωλέττης, απαντάει αυτός περήφανα.

– Αλλά ο τίτλος σας, εξοχώτατε. Πρίγκιψ, δουξ, μαρκήσιος, κόμης;

– Όχι, όχι! λέει αυτός πεισματικά. Ι-ω-άν-νης Κω-λέτ-της!

Το πελώριο ανάστημα, η τετράψηλη φεσάρα η στραβοφορεμένη, οι πολλές-πολλές λόξες της φουστανέλλας που κυματίζουν αρμονικά, το γλυκύτατο βλέμμα και το αρρενωπό μουστάκι με τα μακριά μαύρα μαλλιά, τον κάνουνε και ξεχωρίζει ανάμεσα σε όλους. Ανοίγει διπλή η πόρτα. Ο λακές αναγγέλνει δυνατά:

– Η Α.Ε. ο Πρέσβυς της Ελλάδος!»

Με τον «Ελληνικό Όρθρο» ο κ. Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης χάρισε στη λογοτεχνία μας έναν ωραίο ιστορικό πίνακα, εικόνα γραφική μιας από τις υψηλές στιγμές του εθνικού μας βίου. Το νέο βιβλίο του είναι πολύτιμο απόκτημα για την παιδεία μας.

*Απόσπασμα από επιφυλλίδα του Ευάγγελου Παπανούτσου που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 21 Φεβρουαρίου 1963 και έφερε τον τίτλο «Ελληνικός όρθρος».

Ο λογοτέχνης Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης απεβίωσε στην Αθήνα στις 7 Απριλίου 1995, πλήρης ημερών.

Ο Πετσάλης-Διομήδης πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με ποιήματα που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» το 1923.

Τα πρώτα διηγήματά του δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Ερανιστής» το 1924 και το 1925.

Στο ιδιαίτερα αξιόλογο συγγραφικό έργο του περιλαμβάνονται διηγήματα, ιστορικά μυθιστορήματα, θεατρικά έργα και χρονικά.

Ο Πετσάλης-Διομήδης τιμήθηκε για το λογοτεχνικό έργο του από την Ακαδημία Αθηνών το 1950, ενώ έλαβε το Α’ Κρατικό Βραβείο Διηγήματος το 1957 («Έξαρσις της γλυκείας χώρας Κύπρου») και το Α’ Κρατικό Βραβείο Μυθιστορηματικής Βιογραφίας το 1963 («Ελληνικός όρθρος»).

Το 1977 αναγορεύτηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και το 1994 επίτιμος διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.