Το σύστημα δεν είναι νεκρό

Πήραν το όνομά τους από τον Φρανσουά Λε Φορ (François Le Fort), έναν ευγενή του 17ου αιώνα γεννημένο στη Γενεύη, που συμβούλευε τον Μεγάλο Πέτρο, τσάρο της Ρωσίας για σαράντα χρόνια. Λέγεται πως χτίστηκαν, σε ένα ανατολικό προάστιο της Μόσχας, το 1881, είναι τέτοια όμως η μυστικότητα που περιβάλλει τις φυλακές Λεφόρτοβο, που ούτε αυτό μπορεί να θεωρηθεί βέβαιο, ούτε γιατί σχεδιάστηκαν σε σχήμα «Κ» είναι γνωστό. Οι Μπολσεβίκοι, σε κάθε περίπτωση, τις διαφήμιζαν ως υπόδειγμα φυλακών. Σύντομα, όμως, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930, απέκτησαν τη φήμη ενός τόπου βασανιστηρίων και εκτελέσεων – του γνωστού σταλινικού τρόμου.

Τον ακριβή αριθμό των θυμάτων που εκτέλεσε στη διάρκεια της δεκαετίας εκείνης η μυστική αστυνομία του Στάλιν στα υπόγεια των φυλακών Λεφόρτοβο, χρησιμοποιώντας καθώς λένε μηχανές τρακτέρ προκειμένου να πνίγει τον ήχο των πυροβολισμών, είναι ακόμα κάτι που δεν θα μάθουμε ποτέ. Ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, ένας από τους πολλούς αντιφρονούντες που πέρασαν από εκεί, έγραψε για ένα κελί με μαύρους τοίχους, που φωτιζόταν μέρα – νύχτα από μια γυμνή λάμπα 25 watt. Οι κρατούμενοι που τολμούσαν να διαμαρτυρηθούν δέχονταν μία κλωτσιά στη βουβωνική χώρα από κάποιον συνταγματάρχη Σιντόροφ. Αλλοι, κλείνονταν μέσα σε ένα παγωμένο και μικροσκοπικό «κελί τιμωρίας». «Τα πρώτα λίγα λεπτά», έγραψε ο Σολζενίτσιν, «ήσουν πεπεισμένος ότι δεν θα κατάφερνες να αντέξεις ούτε ώρα».

Ο Ανατόλι Σαράνσκι, ένας εβραίος αντιφρονών που συνελήφθη το 1977, θυμόταν αργότερα στα απομνημονεύματά του τις φωνές που του έβαλε στη διάρκεια μιας ανάκρισης ένας συνταγματάρχης της KGB, επικαλούμενος την τρομακτική φήμη αυτών, ακριβώς, των ανακρίσεων. «Θες να το παίξεις ήρωας; Ελεύθερα, γίνε ήρωας», ούρλιαξε. «Μόνο να θυμάσαι – δεν αφήνουμε τους ήρωες να βγουν ζωντανοί από το Λεφόρτοβο!». Σοβιετικοί κρατούμενοι σε άλλες φυλακές θυμούνταν αργότερα τις απειλές των δεσμοφυλάκων τους: «Κράτα αυτό το πείσμα και θα σε στείλουμε στο Λεφόρτοβο!».

Ο Σαράνσκι αφέθηκε ελεύθερος το 1986, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ανταλλαγής κρατουμένων με τη Δύση: ήταν ο πρώτος πολιτικός κρατούμενος που αφέθηκε ελεύθερος από τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. «Θέλω να πω ότι το καθεστώς ενάντια στο οποίο αγωνίστηκα δεν υπάρχει πια», θα έλεγε το 1997, όταν επέστρεψε για πρώτη φορά τη Ρωσία μετά την ανταλλαγή, και επισκέφθηκε το Λεφόρτοβο. «Οι άνθρωποι που το υπερασπίστηκαν τότε έχασαν – έχασαν και παραέχασαν. Δεν υπάρχει ανάγκη συγχώρεσης εκείνων που έχασαν. Ποτέ δεν το είδα αυτό ως μία μάχη εναντίον μεμονωμένων ατόμων, το είδα ως μία μάχη με το σύστημα, και το σύστημα είναι νεκρό».

Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης, πολλοί ήλπιζαν πως τόποι όπως το Λεφόρτοβο, και όλα όσα εκπροσωπούσαν, ανήκαν πια στο παρελθόν. Οι φυλακές τέθηκαν υπό τον έλεγχο του υπουργείου Εσωτερικών, το οποίο τις γέμισε με πρόσωπα του οργανωμένου εγκλήματος. Αλλά οι προσπάθειες τερματισμού της επιρροής των υπηρεσιών ασφαλειών σύντομα ναυάγησαν, η FSB ανέκτησε τα ερευνητικά της καθήκοντα, και μαζί τον έλεγχο του Λεφόρτοβο, αποκαθιστώντας τη λειτουργία του ως κέντρου κράτησης για όσους βαρύνονται με κατηγορίες προδοσίας, κατασκοπείας, πολιτικής διαφθοράς και άλλα σοβαρά εγκλήματα.

Πρώην κρατούμενοι, συγγενείς και δικηγόροι τους λένε πως στο Λεφόρτοβο, «η Σοβιετική Ενωση είναι στον αέρα, πως δεν πέθανε ποτέ». Περιγράφουν τις φυλακές αυτές ως έναν τόπο φτιαγμένο έτσι ώστε «να νιώθεις εντελώς μόνος», και «εγκαταλελειμμένος», ώστε «να σου δημιουργεί το συναίσθημα πως δεν πρόκειται να είσαι ποτέ ξανά ελεύθερος». Οι κρατούμενοι δεν έχουν καμία επικοινωνία μεταξύ τους, ακόμα και όταν κρατούνται ανά δύο δεν ξέρουν ποτέ αν ο συγκρατούμενός τους είναι πληροφοριοδότης της FSB. Το μικρό παράθυρο που έχει το κελί τους είναι τοποθετημένο ψηλά, ώστε να βλέπουν μόνο τον ουρανό. Και ως «προαυλισμός», λογίζεται η έξοδος, για μία ώρα την ημέρα, σε ένα «προαύλιο» με μέγεθος όσο και το κελί τους, 2,5 επί 4 μέτρα, στην ταράτσα, κάτω από ένα σιδερένιο πλέγμα, υπό το βλέμμα πάνοπλων δεσμοφυλάκων. Κάθε φορά που ένας κρατούμενος οδηγείται σε κάποιο ανακριτικό δωμάτιο, προηγείται μία κλαγγή μετάλλου σε μέταλλο: είναι τα κλειδιά που χτυπάνε μεταξύ τους οι δεσμοφύλακες ώστε να προαναγγείλουν τη μεταφορά, και να διασφαλίσουν πως κανένας άλλος κρατούμενος δεν θα βρίσκεται στους διαδρόμους. Στη συνέχεια, δεν ακούγεται ο παραμικρός ήχος, σαν να είναι ο τόπος έρημος – ακόμα και οι τοίχοι των κελιών, συνήθως γεμάτοι γκραφίτι (και) στις ρωσικές φυλακές, είναι εδώ «τρομακτικά καθαροί».

Σε αυτές τις φυλακές, από όπου έχουν περάσει τόσοι και τόσοι, από τον Σολζενίτσιν και τον Σαράνσκι μέχρι τον Αλεξάντερ Λιτβινένκο και τον Σεργκέι Σκριπάλ, τους ρώσους πρώην πράκτορες που δηλητηριάστηκαν κατόπιν με πολώνιο και Νόβιτσοκ αντίστοιχα στην Αγγλία, κρατείται από την περασμένη Τετάρτη ο διαπιστευμένος ανταποκριτής της Wall Street Journal Εβαν Γκέρσκοβιτς, ο πρώτος αμερικανός δημοσιογράφος που συλλαμβάνεται κατηγορούμενος, υποτίθεται, για κατασκοπεία μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η Ρωσία έχει πια επιστρέψει στα πιο σκοτεινά χρόνια της ιστορίας της – το Λεφόρτοβο δεν είναι παρά μία ακόμα επιβεβαίωση.