Tα κλασικά μυθιστορήματα αναθεωρούνται – Mια συζήτηση για το πού πρέπει να τραβηχτεί η γραμμή

Τα κληροδοτήματα αρκετών σεβαστών λογοτεχνικών προσωπικοτήτων τροποποιούν τμήματα γνωστών έργων για να προσαρμοστούν στις σημερινές ευαισθησίες, προκαλώντας μια έντονη συζήτηση μεταξύ των αναγνωστών και του λογοτεχνικού κόσμου σχετικά με το αν και πώς πρέπει να ενημερώνονται τα κλασικά έργα.

Στα μυθιστορήματα της Αγκάθα Κρίστι έχουν αφαιρεθεί όροι όπως «ανατολίτης», «τσιγγάνος» και «ιθαγενής», ενώ οι αναθεωρημένες εκδόσεις των βιβλίων Τζέιμς Μποντ του Ίαν Φλέμινγκ θα καθαριστούν από ρατσιστικές και σεξιστικές φράσεις. Από τα κλασικά βιβλία του Ρόαλντ Νταλ έχουν αφαιρεθεί επίθετα όπως «χοντρός» και «άσχημος» μαζί με αναφορές στο φύλο και το χρώμα του δέρματος των χαρακτήρων.

Ενώ κάποιες αλλαγές έχουν γίνει σε βιβλία που εκδόθηκαν κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, συχνά με λίγες φανφάρες, πολλές από τις τρέχουσες προσπάθειες αφαίρεσης της προσβλητικής γλώσσας είναι συστηματικές και έχουν προσελκύσει έντονο δημόσιο έλεγχο.

Η προσπάθεια αυτή έχει αφήσει τους εκδότες και τις λογοτεχνικές κληρονομιές να παλεύουν με το πώς να διατηρήσουν την αρχική πρόθεση ενός συγγραφέα, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι το έργο τους θα συνεχίσει να έχει απήχηση – και να πουλάει.

Photo: YouTube

Ένα πολύ λεπτό και σοβαρό θέμα

Η εύρεση της σωστής ισορροπίας είναι μια λεπτή πράξη: Εν μέρει επιχειρηματική απόφαση, εν μέρει καλλιτεχνική επίκληση της κοσμοθεωρίας ενός συγγραφέα από μια άλλη εποχή προκειμένου να την προσαρμόσει στο παρόν.

«Η προγιαγιά μου δεν θα ήθελε να προσβάλει κανέναν», δήλωσε ο Τζέιμς Πρίτσαρντ, δισέγγονος της Αγκάθα Κρίστι και πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Agatha Christie Ltd. «Δεν πιστεύω ότι πρέπει να αφήσουμε αυτό που θα χαρακτήριζα προσβλητική γλώσσα στα βιβλία μας, γιατί ειλικρινά το μόνο που με ενδιαφέρει είναι να μπορούν οι άνθρωποι να απολαμβάνουν για πάντα τις ιστορίες της Αγκάθα Κρίστι».

Το οικονομικό και πολιτιστικό διακύβευμα της άσκησης είναι τεράστιο. Συγγραφείς όπως ο Νταλ, η Κρίστι και ο Φλέμινγκ έχουν πουλήσει, μαζί, δισεκατομμύρια αντίτυπα βιβλίων και τα μυθιστορήματά τους έχουν δημιουργήσει κερδοφόρα κινηματογραφικά franchises. Το 2021, το Netflix αγόρασε την εταιρεία Roald Dahl Story Company, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων για κλασικά έργα όπως το «Ο Μεγάλος Φιλικός Γίγαντας», έναντι 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων. Η παραμονή των έργων αμετάβλητων, με προσβλητικές και ενίοτε απροκάλυπτα ρατσιστικές φράσεις σε όλα τα έργα, θα μπορούσε να αποξενώσει νέα ακροατήρια και να βλάψει τη φήμη και την κληρονομιά ενός συγγραφέα.

Όμως η τροποποίηση ενός κειμένου ενέχει τους δικούς της κινδύνους. Οι επικριτές λένε ότι η μεταθανάτια επιμέλεια των βιβλίων αποτελεί προσβολή της δημιουργικής αυτονομίας των συγγραφέων και μπορεί να ισοδυναμεί με λογοκρισία, και ότι ακόμη και μια καλοπροαίρετη προσπάθεια να εξαλειφθεί ο φανατισμός μπορεί να ανοίξει την πόρτα σε πιο σκοτεινά μονοπάτια λογοκρισίας.

Photo: YouTube

Η λεπτή, περφορέ γραμμή

«Θέλετε να σκεφτείτε το προηγούμενο που δημιουργείτε και τι θα συνέβαινε αν κάποιος με διαφορετική προδιάθεση ή ιδεολογία έπιανε την πένα και άρχιζε να σβήνει λέξεις» δήλωσε η Σούζαν Νόζελ, διευθύνουσα σύμβουλος της PEN America.

(σ.σ.: Η PEN America, που ιδρύθηκε το 1922 και εδρεύει στη Νέα Υόρκη, είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που εργάζεται για την υπεράσπιση και τον εορτασμό της ελευθερίας της έκφρασης στις Ηνωμένες Πολιτείες και παγκοσμίως μέσω της προώθησης της λογοτεχνίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων).

Οι αλλαγές θα μπορούσαν επίσης να αναδιαμορφώσουν το λογοτεχνικό και ιστορικό αρχείο διαγράφοντας στοιχεία για τις φυλετικές και πολιτισμικές προκαταλήψεις ενός συγγραφέα και διαβρώνοντας την ικανότητα της λογοτεχνίας να αντικατοπτρίζει τον τόπο και τον χρόνο στον οποίο δημιουργήθηκε. «Μερικές φορές η ιστορική αξία είναι στενά συνυφασμένη με το γιατί κάτι είναι προσβλητικό» δήλωσε η Νόζελ.

Υπάρχει, πάντα, η πιθανότητα οι αναγνώστες που αγαπούν τα πρωτότυπα έργα να εξεγερθούν.

Δείτε το βίντεο

Δύσκολο να βρεθεί η μέση λύση

Οι θαυμαστές του Νταλ εξοργίστηκαν τον Φεβρουάριο από την είδηση ότι ο βρετανικός εκδότης του είχε αλλάξει εκατοντάδες λέξεις στα παιδικά του βιβλία. Όπως ανέφερε αρχικά η βρετανική εφημερίδα The Telegraph, οι αλλαγές έγιναν αφού η κληρονομιά του Νταλ ξεκίνησε μια αναθεώρηση του έργου του συγγραφέα το 2020 και προσέλαβε τη συμβουλευτική εταιρεία Inclusive Minds, η οποία έχει ως στόχο την προώθηση της «ένταξης και της προσβασιμότητας στην παιδική λογοτεχνία» για να αξιολογήσει τα βιβλία.

Οι αντιδράσεις ήταν άμεσες. Ο συγγραφέας και πρόσφατα θύμα επίθεσης, Σαλμάν Ρούσντι, χαρακτήρισε τις αλλαγές «παράλογη λογοκρισία» και έγραψε στο Twitter ότι «η περιουσία του Νταλ θα έπρεπε να ντρέπεται».

Ο συγγραφέας Φίλιπ Πούλμαν δήλωσε στο BBC Radio 4 ότι θα ήταν προτιμότερο να αφήσει τα βιβλία του Νταλ να ξεχαστούν παρά να τα αλλάξει χωρίς τη συγκατάθεση του συγγραφέα. Η κατακραυγή ήταν τόσο έντονη που ο εκδότης του Νταλ, ο οίκος Puffin, ανακοίνωσε ότι θα διατηρήσει τα αμετάβλητα κείμενα σε κυκλοφορία για τους αναγνώστες που προτιμούν τα πρωτότυπα.

«Δεν είναι ασυνήθιστο να επανεξετάζεται η γλώσσα που χρησιμοποιείται παράλληλα με την ενημέρωση άλλων λεπτομερειών, όπως το εξώφυλλο και η διάταξη των σελίδων ενός βιβλίου», δήλωσε ο Ρικ Μπεχαρί, εκπρόσωπος της Roald Dahl Story Company, σε δήλωση που εξέδωσε τον Φεβρουάριο, προσθέτοντας ότι επιδίωξαν να διατηρήσουν «το αιχμηρό πνεύμα του πρωτότυπου κειμένου».

Photo: YouTube

Έχουν αποσυρθεί τίτλοι από την κυκλοφορία

Το ζήτημα του τρόπου χειρισμού της προσβλητικής γλώσσας -ιδιαίτερα των ρατσιστικών όρων και εικόνων- σε κλασικά κείμενα αποτελεί εδώ και πολύ καιρό ζήτημα στην παιδική λογοτεχνία. Πριν από περίπου μια δεκαετία, μια έκδοση του «Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν», του Μαρκ Τουέιν, αντικατέστησε ένα ρατσιστικό επίθετο με τη λέξη «σκλάβος», λόγω ανησυχιών ότι μια τέτοια προσβλητική λέξη έκανε τα σχολεία να σταματήσουν να μελετούν το μυθιστόρημα.

Σε πιο ακραίες περιπτώσεις, τίτλοι έχουν αποσυρθεί από την κυκλοφορία. Το 2007, το βιβλίο «Ο Τεντέν στο Κονγκό», του Hergé, αφαιρέθηκε από το παιδικό τμήμα των βιβλιοθηκών και των βιβλιοπωλείων λόγω ανησυχιών για ρατσισμό- το βιβλίο δεν είναι πλέον ευρέως διαθέσιμο στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Πιο πρόσφατα, ο οίκος που χειρίζεται την κληρονομιά του Αμερικανού παιδικού συγγραφέα και σκιτσογράφου, Dr. Seuss, ανακοίνωσε ότι έξι από τα βιβλία του δεν θα εκδίδονταν πλέον επειδή περιείχαν κατάφωρα φυλετικά και εθνικά στερεότυπα. Μεταξύ αυτών των τίτλων ήταν και το πρώτο του παιδικό βιβλίο, που εκδόθηκε αρχικά το 1937, το «Και να σκεφτείς ότι το είδα στην οδό Mulberry», το οποίο περιείχε μια χονδροειδή καρικατούρα ενός Ασιάτη.

Αχ, μπέρδεμα!

Ενώ τα παλαιότερα κείμενα ενημερώνονται τακτικά όταν επανεκδίδονται, οι εκδότες και τα κληροδοτήματα έχουν αρχίσει τα τελευταία χρόνια να ψάχνουν πιο συστηματικά τα κλασικά λογοτεχνικά έργα για να βρουν και να τροποποιήσουν αποσπάσματα που μπορεί να προσβάλλουν τους αναγνώστες. Σε πολλές περιπτώσεις, λένε οι εκδότες, οι παρεμβάσεις αφορούν μια χούφτα λέξεις και δεν επηρεάζουν τη συνολική ιστορία.

Ορισμένοι στον εκδοτικό κλάδο θεωρούν τις προσπάθειες να γίνουν τα παλαιότερα έργα πιο περιεκτικά ως ένδειξη προόδου, υπό την προϋπόθεση ότι οι αλλαγές γίνονται προσεκτικά και όχι ως απερίσκεπτη διαγραφή προσβλητικών όρων χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η πιο λεπτή και διάχυτη προκατάληψη στην κοσμοθεωρία ενός συγγραφέα.

«Νομίζω ότι είναι μια καλή πρακτική, με τον ίδιο τρόπο που επικαιροποιούνται τα σχολικά βιβλία», δήλωσε η Χάνα Γκόμες, η οποία επιβλέπει μια ομάδα συντακτών ευαισθησίας στην Kevin Anderson & Associates, μια εταιρεία που παρέχει αναγνώσματα πολιτισμικής ακρίβειας και άλλες εκδοτικές υπηρεσίες σε συγγραφείς και εκδότες. «Το μεγάλο πρόβλημα είναι να αντιμετωπίζουμε την πολιτιστική ακρίβεια ή ευαισθησία ως κάτι που μπορεί εύκολα να εισαχθεί ή να αντικατασταθεί».

Ορισμένοι συγγραφείς, όταν βρέθηκαν αντιμέτωποι με κριτική για προσβλητικά χωρία, απάντησαν αλλάζοντας τα βιβλία τους. Ο Νταλ, στη δεκαετία του 1970, έκανε αλλαγές στο «Ο Τσάρλι και το εργοστάσιο σοκολάτας». Αντιμέτωπος με παράπονα ότι η απεικόνιση των εργατών του εργοστασίου ως σκουρόχρωμων πυγμαίων από την Αφρική ήταν ρατσιστική, άλλαξε τους εργάτες σε Oompa Loompas, μικρούς ανθρώπους από μια φανταστική χώρα που ονομάζεται Loompaland.

Αλλά όταν ένας συγγραφέας δεν είναι πλέον εν ζωή, η διαδικασία της μεταθανάτιας αναθεώρησης μπορεί να είναι πιο δύσκολη.

Δείτε το βίντεο

«Θα χαθεί λίγη γλωσσική απόχρωση, αλλά κάτι θα κερδηθεί επίσης»

Ο Τίο Ντάουνς –Λε Γκεν, γιος και λογοτεχνικός εκπρόσωπος της Ούρσουλα Λε Γκεν, της συγγραφέως επιστημονικής φαντασίας, εξεπλάγη όταν έλαβε ένα μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου από έναν εκδότη στα τέλη του περασμένου έτους που του ζητούσε την άδεια να κάνει αλλαγές στην παιδική σειρά «Οι Φτερόγατες». Τα βιβλία εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1988 και ακολουθούν μια ομάδα γατάκια που γεννήθηκαν με φτερά.

Στην αρχή, διχάστηκε για το αν έπρεπε να εγκρίνει τις αλλαγές, οι οποίες αποτελούνταν από μια χούφτα λέξεις σε διάφορα βιβλία. «Η Ούρσουλα ήταν εξαιρετικά προσεκτική με τις λέξεις της, οπότε ένα υποκατάστατο δεν πρόκειται ποτέ να έχει ακριβώς το ίδιο νόημα» δήλωσε σε συνέντευξή του.

Τελικά αποφάσισε ότι οι αναθεωρήσεις θα ωφελούσαν τους αναγνώστες. Στις νέες εκδόσεις, οι οποίες θα κυκλοφορήσουν αυτό το φθινόπωρο από τον εκδοτικό οίκο Atheneum Books της Simon & Schuster, μια χούφτα λέξεις, συμπεριλαμβανομένων των λέξεων «κουτσός» και «χαζός», έχουν αντικατασταθεί και έχει προστεθεί μια σημείωση που προειδοποιεί τους αναγνώστες για την ενημέρωση.

«Θα χαθεί λίγη γλωσσική απόχρωση, αλλά κάτι θα κερδηθεί επίσης» δήλωσε ο Τίο Ντάουνς –Λε Γκεν. «Αυτό που κερδίζουμε είναι η δυνατότητα να μην προσβάλλουμε».

Ρόαλντ Νταλ, Αγκάθα Κρίστι και Ίαν Φλέμινγκ. Ή αλλάζουν ή χάνονται.

Ο δισέγγονος της Αγκάθα Κρίστι

Στον πρόσφατο γύρο αναθεωρήσεων σε ορισμένα από τα μυθιστορήματα της Αγκάθα Κρίστι, οι εκπρόσωποι κληρονομιάς της συγγραφέως χτένισαν τα βιβλία για φράσεις που θα μπορούσαν να προσβάλουν τους αναγνώστες. Ο δισέγγονος της Αγκάθα Κρίστι, Πρίτσαρντ, δήλωσε ότι δεν βασίζεται σε αναγνώστες ευαισθησίας, αλλά εγκρίνει ο ίδιος τις όποιες αλλαγές, μερικές φορές αφού συμβουλευτεί κι άλλους.

Οι περισσότερες από τις αλλαγές είναι μικρές και αφορούν κατάφωρα μισαλλόδοξες εκφράσεις. «Οι λέξεις που αφαιρούμε είναι λέξεις που ειλικρινά και εσείς δεν θέλετε να τυπώσετε στην εφημερίδα σας», είπε στην Telegraph.

Πιο εκτεταμένες αλλαγές έγιναν στο Θάνατος στοn Νείλο, εν μέρει επειδή το κληροδότημα εξέδωσε μια έκδοση του μυθιστορήματος για την ταινία όταν κυκλοφόρησε πέρυσι μια κινηματογραφική διασκευή, δήλωσε ο Πρίτσαρντ.

«Έχουμε νέα ακροατήρια που έρχονται στην αγορά, και ενδεχομένως όχι παραδοσιακούς αναγνώστες βιβλίων, οπότε ορισμένες από τις αλλαγές που κάναμε σε αυτό ήταν ίσως λίγο περισσότερες από τη συνήθη ελαφριά μας επαφή», είπε. Μεταξύ των αλλαγών: Ο όρος «ανατολίτης« αφαιρέθηκε, η περιγραφή της φυλής ενός μαύρου υπηρέτη κόπηκε και οι αναφορές στους ανθρώπους της Νουβίας αφαιρέθηκαν.

Προηγούμενες μεταθανάτιες αναθεωρήσεις του έργου της Αγκάθα Κρίστι έχουν αποδειχθεί αξιόλογες, είπε. Ένα φυλετικό επίθετο αφαιρέθηκε από τον τίτλο ενός βιβλίου της τη δεκαετία του 1980 στη Βρετανία- μετονομάστηκε σε «Και μετά δεν υπήρχε κανένας» και παραμένει το βιβλίο της Κρίστι με τις περισσότερες πωλήσεις, δήλωσε ο Πρίτσαρντ.

«Αν δεν είχαμε κάνει αυτές τις αλλαγές», είπε, «θα ήταν πιθανότατα στο ράφι των απούλητων βιβλίων».

*Το άρθρο δημοσιεύθηκε στους nytimes.com