Πόσους «διαφωτισμούς» της Δύσης μετράνε στην Κίνα; Και είναι η καταμέτρηση τόσο αθώα όσο ακούγεται το ερώτημα; Αν πιστέψουμε τον Gan Yang, πρώην κοσμήτορα του Κολεγίου Boya στο Πανεπιστήμιο Sun Yat-sen, οι διαφωτισμοί είναι τρεις, όπως αναφέρει στο «Ελεύθεροι από τη δυτική δεισιδαιμονία».
Ο πρώτος αφορά την κυριαρχία του αρχαιοελληνικού φιλοσοφικού λόγου ή του μύθου. Ο δεύτερος τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και την αποκήρυξη των δεισιδαιμονιών (ειδικά για την κινεζική θεώρηση, βλέπε χριστιανισμός). Ο τρίτος βρίσκεται σε εξέλιξη: ταυτίζεται με την αποκάλυψη μετά το Αουσβιτς ότι ο ίδιος ο Διαφωτισμός και οι αξίες του υπήρξαν μια μεγάλη δεισιδαιμονία.
«Η έμφαση στον ορθολογισμό πάνω από τις άλλες αρχές οδήγησε στην εργαλειοποίηση του τελευταίου, με αποτέλεσμα την εκμετάλλευση του ανθρώπου απ’ τον άνθρωπο», σημειώνει η Shadi Bartsch στο βιβλίο της «Plato goes to China – The Greek classics and chinese nationalism» (Princeton University Press, 2023), όπου διερευνά πώς βασικές έννοιες των ελλήνων φιλοσόφων φιλτραρίστηκαν, μελετήθηκαν έως και παραναγνώστηκαν από στοχαστές και πολιτικούς της νεότερης και σύγχρονης Κίνας, ανάλογα με τις πολιτικές επιδιώξεις της υπερδύναμης.
Η ανάγνωση αυτή δεν ήταν ομοιόμορφη ούτε γραμμική τον τελευταίο αιώνα. Αν παρατηρήσουμε τον δημόσιο λόγο σήμερα, γράφει η Bartsch: «Κάθε φορά που αναφέρεται ο Αριστοτέλης είναι για να υποδείξει ότι η Δύση θεώρησε πολιτική Βίβλο της ένα έργο που νομιμοποιεί τη δουλεία, ενθαρρύνει την εξαπάτηση και την εκμετάλλευση των συμπολιτών και – εγγενώς – τη στρατιωτική επιθετικότητα (!).
Τα πράγματα έχουν όπως μάς τα έδειξαν ο Πλάτων και ο Θουκυδίδης: οι άνθρωποι είναι ανεπίδεκτοι διακυβέρνησης. Είτε δεν έχουν αυτοέλεγχο είτε πέφτουν στην παγίδα των δημαγωγών είτε και τα δύο… Οι εκπρόσωποι της κινεζικής κυβέρνησης και εθνικιστές στοχαστές θεωρούν λοιπόν ότι εάν η δημοκρατία είναι κάτι καλό, τότε η Κίνα είναι το καλύτερο παράδειγμά της και όχι το πολίτευμα των ΗΠΑ».
Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο Κομφούκιος, που έχει επανέλθει ως ιδρυτικός μύθος της κινεζικής σκέψης, βρίσκει σύμμαχό του τον Πλάτωνα. Ο έλληνας φιλόσοφος στην «Πολιτεία» διαχωρίζει, ως γνωστόν, τους πολίτες στις τρεις τάξεις των δημιουργών, των φυλάκων – επίκουρων και των φυλάκων – αρχόντων, ανάλογα με τις δυνατότητες καθενός ως προς τον ορθολογισμό.
Το σχήμα αντιστοιχεί στην ιδέα του κομφουκιανισμού για τη διατήρηση των ρόλων μέσα στην κοινωνία, ενώ οι «φιλόσοφοι άρχοντες» αντανακλούν στο ιδεώδες του κινέζου αυτοκράτορα.
Η πρώτη «στροφή» των κινέζων στοχαστών προς τα «ιερά και όσια» της δυτικής πολιτικής επιστήμης σημειώθηκε στις τελευταίες δεκαετίες της δυναστείας Τσινγκ (1644 – 1912) και τις πρώτες ημέρες της βραχύβιας Δημοκρατίας του Σουν Γιατ Σεν.
Θεωρήθηκε τότε ότι οι κλασικοί της αρχαιότητας θα μπορούσαν να δώσουν τις κατάλληλες κατευθύνσεις για μια κοινωνία που άφηνε στο παρελθόν τη δουλοπαροικία και αναζητούσε την επιστημονική και πολιτική ανάπτυξη στο μέλλον.
Στην αιχμή του δόρατος βρέθηκε ο διανοούμενος και πρώην υπουργός Οικονομικών Λιανγκ Τσιτσάο, ο οποίος ανακάλυπτε στην αρχαία δημοκρατία την πηγή της ευημερίας και του κοινωνικού πλούτου. Η ελληνική αρχαιότητα ήταν από μόνη της ένα όπλο απέναντι στην έννοια της δυναστείας, ενώ ο κομφουκιανισμός λειτουργούσε μάλλον ως «συνεργός» εκείνου του ιεραρχικά δομημένου συστήματος. Στην επανάσταση του 1911, λοιπόν, ο Πλάτων έπαιρνε την εκδίκησή του απ’ τον Κομφούκιο.
Ανταγωνισμος με τη Δύση
Στη σύγχρονη Κίνα η αναστροφή είναι πλήρης. Ο κομφουκιανισμός ξαναβρίσκει το ιερό του μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα και η επίσημη εφημερίδα «The People’s Daily» κυκλοφορεί – το 2015 – σε ειδική έκδοση 135 αναφορές του προέδρου Σι από τα «Ανάλεκτα» του Κομφούκιου, του Μέγκιου, του Σιουν Κουάνγκ κ.ά.
Η ανάγνωση της Δύσης, ωστόσο, μέσα από τα ιδρυτικά κείμενα της αρχαίας δημοκρατίας, δεν έχει σταματήσει. Αντιθέτως, ανατροφοδοτείται στη νέα εποχή της κινεζικής ανάπτυξης. Εν μέρει, σημειώνει η Bartsch, αυτό οφείλεται στη μακραίωνη κινεζική κουλτούρα, η οποία σέβεται τα κλασικά κείμενα άλλων πολιτισμών και προσπαθεί να αντλήσει από εκεί τις κατάλληλες αναφορές.
Για ορισμένους στοχαστές, πάντως, η μελέτη της αρχαιότητας αποτελεί εργαλείο ανταγωνισμού με τη Δύση «μέσα στο δικό της γήπεδο». Και εξαρτάται, όπως πάντα, ποιος διαβάζει τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη ή τον Ηρόδοτο και πώς. Οσο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη των αρχαίων κειμένων από τη σύγχρονη Κίνα άλλο τόσο ενδιαφέρον παρουσιάζει για τη Δύση ο τρόπος με τον οποίο η Κίνα αποκτά μέσω αυτής της ανάγνωσης την αυτοεικόνα της.
Ενίοτε η ανάλυση της πλατωνικής «Πολιτείας» γίνεται μόνο για λόγους εθνικού συμφέροντος, όπως αποκάλυπτε η επιθεώρηση «The Chinese Journal of Classical Studies», που έχει ιδρυθεί από τον Λιου Σιαοφένγκ (Πανεπιστήμιο Ρένμιν): «Για πάνω από 100 χρόνια οι ερευνητές μας ήρθαν αντιμέτωποι με την ανολοκλήρωτη έως σήμερα ιστορική αποστολή να κατανοήσουν βαθιά τον δυτικό πολιτισμό και στη συνέχεια να αποκαταστήσουν το πνεύμα του παραδοσιακού πολιτισμού της Κίνας… Εάν δεν κατανοήσουμε τον κλασικό πολιτισμό της Δύσης, δεν θα μπορέσουμε πιθανότατα να φτάσουμε στη βαθιά και πλήρη γνώση του σύγχρονου. Και εάν δεν πετύχουμε αυτό, δεν θα μπορούμε να κατανοήσουμε το βαθύτερο πνεύμα του κινεζικού πολιτισμού και του μελλοντικού πεπρωμένου του».
