«Και οι τυραννίες αποδεικνύονται ευάλωτες»

Ευρηματική, όπως οι αφηγήτριες που αντλούν ιστορίες από την αρχαιοελληνική μυθολογία για να περιγράψουν τις μεταμορφώσεις της σύγχρονης εποχής. Ενημερωμένη, όπως οι πολίτες που συμμετέχουν στα κοινά μιας φιλελεύθερης κοινωνίας και γνωρίζουν τι διακυβεύεται αυτή τη στιγμή στη Βραζιλία και το Ισραήλ (οι αναφορές είναι πραγματικές). Και πολιτική, με τον τρόπο που μια μυθιστοριογράφος μπορεί να διαχειρίζεται τις αντιφάσεις ανάμεσα στο προσωπικό και το πολιτικό, στην ωμή πραγματικότητα και την ανθρώπινη κωμωδία.

Η Μάργκαρετ Ατγουντ εμφανίστηκε την περασμένη Πέμπτη στο σχεδόν γεμάτο αμφιθέατρο του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος, σε μια συζήτηση με τον Χάρη Βλαβιανό, στο πλαίσιο της εναρκτήριας διάλεξης της σειράς S. Sue Horner Lectureship in Gender Studies & Religion, η οποία θεσπίστηκε από τον πρόεδρο του Κολλεγίου Dr David G. Horner, στη μνήμη τής συζύγου του Dr S. Sue Horner. Μέσω του κύκλου διαλέξεων φιλοξενούνται στην Ελλάδα επισκέπτες με παγκόσμιας εμβέλειας ερευνητικό, διδακτικό και συγγραφικό έργο σε θέματα φύλου και θρησκείας. Από τη συζήτηση αυτή σταχυολογούμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

Για την «Πηνελοπιάδα»

«Δανειζόμαστε πρόσωπα και ήρωες από τους αρχαίους μύθους ήδη από τον καιρό της Αναγέννησης – δεν είναι σύγχρονη τάση. Προσωπικά, η Πηνελόπη με ιντρίγκαρε από την ηλικία των 16 ετών. Κατ’ αρχάς ήταν η μόνη καλή από τις τρεις ξαδέρφες. Η Κλυταιμνήστρα και η Ελένη αντιπροσωπεύουν άλλες μορφές της γυναικείας φύσης. Ηθελα να ακούσω τη δική της εκδοχή, λοιπόν, και για έναν επιπλέον λόγο: για τον φόνο των δώδεκα άπιστων υπηρετριών της στο τέλος του έπους μετά τη μνηστηροφονία. Τις σκοτώνουν ενώ η Πηνελόπη κοιμάται και όταν αρχίζει να λέει ιστορίες με τον Οδυσσέα, στο θέμα αυτό παραμένει σιωπηλή. Εκείνη και ο Οδυσσέας είναι δύο συνεργοί στο ψεύδος. Για την ιστορία, όλα με την «Πηνελοπιάδα» (σ.σ.: η νουβέλα που έγραψε το 2005) άρχισαν όταν ο Jamie Byng της Canongate ζήτησε από διάφορους συγγραφείς να διηγηθούμε εκ νέου έναν μύθο. Στην αρχή σκέφτηκα μια ιστορία για τους αμερικανούς ιθαγενείς, αλλά δεν προέκυπτε τίποτα. Και μόνο τότε επέστρεψα στην «Οδύσσεια» που διάβαζα ως έφηβη».

Δημοκρατία και τυρρανίες

«Στις τελευταίες εκλογές οι Αμερικανοί επέδειξαν μεγαλύτερη αντίσταση στη λογική «Κάντε την Αμερική Μεγάλη Ξανά» (MAGA) απ’ όση τους αναγνώριζαν ορισμένοι κύκλοι. Από την άλλη, και οι τυραννίες αποδεικνύονται ευάλωτες. Ενα από τα χαρακτηριστικά τους, που το γνωρίζουμε, είναι η δημιουργία διαδρομιστών μέσα στο σύστημά τους, ώστε στο τέλος να αποκόπτονται από την πραγματικότητα και να μην την αναγνωρίζουν. Σ’ αυτόν τον διαρκή ανταγωνισμό κανένα ενδεχόμενο δεν αποκλείεται. Ούτε οι εξωγενείς παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν την έκβαση προς τη δημοκρατία ή την τυραννία – ένας από αυτούς είναι προφανώς η οικονομική κατάρρευση. Αλλά πιστεύω ότι τα αυταρχικά καθεστώτα χάνουν έδαφος. Επιλέγουμε πάντα το λιγότερο από πολλά κακά. Δεν έχουμε πλέον την επιλογή της τελειότητας και της καθαρότητας».

Τα βιβλία που «προβλέπουν»

«Προφανώς η «Ιστορία της θεραπαινίδας» είναι πιο «επίκαιρο» βιβλίο σήμερα, αλλά αυτό δεν αφορά τη δική μου γραφή. Οπως είπε και ο τηλεοπτικός σύμβουλος όταν είδαμε τη διασκευή της σειράς, «ντρέπομαι που το λέω, αλλά είσαι ο μοναδικός άνθρωπος που κέρδισε από την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ». Τα μυθιστορήματα αυτά ήταν σίγουρα λιγότερο επίκαιρα στη δεκαετία του 1990, όταν έπεσε το Τείχος και το ρίχναμε στο shopping. Αλλά η κατάσταση γρήγορα άλλαξε, ειδικά μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 και φυσικά με την εκλογή Τραμπ. Η δυστοπία διασταυρώνεται με την ουτοπία και το ανάποδο».

Για τους διανοούμενους

«Το ότι σπούδασε κανείς στο Πανεπιστήμιο δεν σημαίνει ότι θα χρησιμοποιήσει λογικά επιχειρήματα ή ότι θα έχει επίγνωση του αντίκτυπου που έχουν οι θέσεις του. Σε περιόδους χάους, ακόμη και οι διανοούμενοι αυταπατώνται. Και, ναι, μπορεί να κλίνουν περισσότερο προς τη λύση ενός συγκεντρωτικού ηγέτη, επειδή έτσι πιστεύουν ότι θα ξαναέρθει η τάξη παντού».

Η καναδική ιδιαιτερότητα

«Στην αγγλική λογοτεχνία επικρατεί η ανθρωποποίηση των ζώων: είναι σαν μικροί Αγγλοι μεταμφιεσμένοι σε ζώα, όπως ο Λευκός Λαγός στην «Αλίκη», η παρέα του «Ανέμου στις ιτιές», που ακολουθεί το ταξικό σύστημα. Στην αμερικανική λογοτεχνία τα ζώα προσφέρονται για κυνήγι και θήραμα, έχουν τοτεμική αξία. Αρκεί να αναφέρω τη λευκή φάλαινα, τον Μόμπι Ντικ. Στον Καναδά τα αφηγηματικά ποιήματα ήδη τον 19ο αιώνα δίνονται από την οπτική των ζώων».

Ζητήματα φύλου

«Κάθε εποχή έχει το δικό της λεξιλόγιο για τα ζητήματα φύλου. Η «αργκό» μιας γενιάς μπορεί στην επόμενη να θεωρείται παρωχημένη. Η συζήτηση για τα φύλα ακολουθεί τη λογική μιας συζήτησης περί εξέλιξης. Οι έννοιες με τις οποίες ασχολούμαστε δεν βρίσκονται μέσα σε γυάλινα κουτιά, αλλά στη φύση. Υπάρχουν πολλά υβριδικά πλάσματα – όπως στην αρχαία μυθολογία – και πολλές μεταμορφώσεις. Η μεταφορά ως είδος είναι πάντα πιο πιστή στη φύση».

Cancel culture

«Στο σχήμα που προτιμώ, η τυραννία βρίσκεται στην κορυφή, το χάος στη βάση. Ανάμεσά τους βρίσκεται η φιλελεύθερη δημοκρατία. Τάσεις προς την κορυφή και τη βάση υπάρχουν παντού και λειτουργούν αντίστροφα. Η ελευθερία της έκφρασης δεν σημαίνει ότι μπορείς να λες ό,τι σου κατέβει, αλλά ότι δεν θα τιμωρηθείς ή θα φυλακιστείς γι’ αυτό που θα πεις. Το να λες σήμερα ότι πρέπει να αποδομηθεί μια ιδέα σημαίνει ότι στηρίζεις την ακύρωσή της, πράγμα που θα γυρίσει μπούμερανγκ σ’ εσένα. Αυτό ζούμε στις μέρες μας. Υποστηρίζω την ΡΕΝ America, που προσπαθεί να βρει τη μέση οδό. Οσον αφορά την περίφημη «διόρθωση» ορισμένων συγγραφέων για να προσαρμοστούν στην εποχή μας, προτιμώ την παρότρυνση του Τσόσερ, ο οποίος προαναγγέλλει ότι θα αφηγηθεί τις «Ιστορίες του Καντέρμπερι», τις οποίες πιθανότατα κάποιοι αναγνώστες θεωρήσουν προσβλητικές. Οπότε το καλύτερο θα ήταν να γυρίσουν απλώς σελίδα».