Φρανσουάζ Ζιλό: Η γυναίκα που βαρέθηκε τον Πάμπλο Πικάσο

Η Φρανσουάζ Ζιλό αποφάσισε να εγκαταλείψει τον Πικάσο για να αποφύγει να συνθλιβεί από το ειδικό βάρος του και την άσχημη συμπεριφορά του. Ήταν η μόνη γυναίκα που θα μπορούσε να ανεχτεί να ζει με τον Ισπανό καλλιτέχνη από τη στιγμή που αναγνωρίστηκε για το έργο και το ταλέντο του.

Τώρα που πλησιάζουν τα 102α γενέθλιά της, η Ζιλό έχει απομακρυνθεί πολύ από αυτόν τον κόσμο- ζει πλέον στη Νέα Υόρκη. Από την οπτική γωνία της μεγάλης ηλικίας, μπορεί διακριτικά να σκεφτεί το γεγονός ότι το έργο της αρχίζει επιτέλους να αναγνωρίζεται στην Ευρώπη, και ιδιαίτερα στη γενέτειρά της, τη Γαλλία, τη χώρα της, η οποία την είχε περιθωριοποιήσει μέχρι πρόσφατα.

«Είναι η μόνη γυναίκα που δεν άφησε τον Πικάσο να την σπάσει»

Όλοι γνωρίζουν πώς μοιάζει: Χαρακτηριστικά όπως ο μακρύς λαιμός της, η ελιά στο μάγουλό της και το διεισδυτικό της βλέμμα εμφανίζονται στα γυναικεία πορτρέτα του Πικάσο. Ήταν πιο τυχερή από κάποια άλλα θέματά του και δεν έμεινε στην ιστορία ως Γυναίκα που κλαίει, ο τίτλος με τον οποίο ο Ισπανός καλλιτέχνης απεικόνισε την Ντόρα Μάαρ.

Ίσως γι’ αυτό οι ελίτ της γαλλικής ζωγραφικής υπήρξαν λιγότερο ευγενικές με τη Ζιλό απ’ ό,τι με τη Ντόρα Μάαρ. Λόγω της δικής της καριέρας, καθώς και της ιδιότητάς της ως μούσα του Πικάσο, η Μάαρ αποτελεί ηγετική μορφή του γαλλικού υπερρεαλισμού και έχει αποτελέσει αντικείμενο πολυάριθμων εκθέσεων. Αλλά σε αυτή την πλευρά του Ατλαντικού, η Ζιλό είναι κάτι περισσότερο από ένα ξεχασμένο σχέδιο.

«Εκτός από τη Φερνάντ Ολιβιέ, η Ζιλό είναι η μόνη γυναίκα που δεν άφησε τον Πικάσο να την σπάσει, και δεν νομίζω ότι αυτό είναι σύμπτωση. Η Φερνάντ έγραψε επίσης απομνημονεύματα για τη ζωή της με τον Πικάσο. Δεν την κατέστρεψε, αλλά δεν έκανε και τίποτα για να τη σώσει, και πέθανε μέσα στη φτώχεια» λέει η Άνι Μάιλις, βιογράφος και φίλη της Ζιλό. Η Μάιλις σκηνοθέτησε επίσης το ντοκιμαντέρ La femme qui dit non (Η γυναίκα που είπε όχι).

Η πρώτη τους συνάντηση

Η Φρανσουάζ Ζιλό γνώρισε τον Πικάσο στο Παρίσι του πολέμου κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Εκείνη την εποχή, ήταν μια επίδοξη νεαρή καλλιτέχνιδα. Όπως αφηγείται στο αμφιλεγόμενο βιβλίο της Living with Picasso, το οποίο έγραψε το 1964 μαζί με τον κριτικό λογοτεχνίας Κάρλτον Λέικ, οι δρόμοι τους διασταυρώθηκαν για πρώτη φορά στο εστιατόριο Le Catalan, ένα σημείο συνάντησης καλλιτεχνών. «Ήμουν με έναν φίλο και ηθοποιό, τον Αλέν Κινί, ο οποίος δειπνούσε μαζί μας. Ο Πικάσο ήρθε να μας μιλήσει και είπε στον Κινί που τον γνώριζε “μπορείς να με συστήσεις στους φίλους σου;»»

Η Ζιλό τον χαιρέτησε αγέρωχα. Από τότε, μετά από πρόσκληση του Πικάσο, άρχισε να τον επισκέπτεται το πρωί στο εργαστήριό του, στην οδό Grands Augustins. «Την ημέρα που με κάλεσε να πάω το απόγευμα, κατάλαβα πολύ καλά τι εννοούσε» λέει η Ζιλό στο βιβλίο συνεντεύξεων της Μάιλις με τον Πικάσο, Dans l’arène avec Picasso (Στην αρένα με τον Πικάσο), το οποίο εκδόθηκε ξανά το 2021. Αυτό συνέβη τον Μάιο του 1943- ο Πικάσο ήταν 61 ετών και η Ζιλό 21 ετών.

Δείτε το βίντεο

Ο χαρακτήρα του τα έφταιγε όλα

Σύντομα, η Ζιλό και ο Πικάσο ερωτεύτηκαν. Στο βιβλίο της, η Ζιλό θυμάται τους πρώτους μήνες της σχέσης τους. Εκείνη την εποχή, ο Πικάσο είχε σχέση με την Ντόρα Μάαρ, με την οποία είχε προηγουμένως απατήσει τη Μαρί-Τερέζ ντε Βάλτερ. Η Ντε Βάλτερ δεν ξεπέρασε ποτέ τα τραύματα της σχέσης τους και το 1977, τέσσερα χρόνια μετά το θάνατο του Πικάσο, αυτοκτόνησε.

Από την πλευρά της, η Μάαρ κατέληξε σε ψυχιατρική κλινική. Εν τω μεταξύ, ο Πικάσο δεν μπόρεσε ποτέ να χωρίσει νομικά από την πρώτη του σύζυγο, τη Ρωσίδα μπαλαρίνα Όλγα Τζόιλοβα, η οποία πέθανε το 1955 από καρκίνο χωρίς να πάρουν ποτέ διαζύγιο. Ο Πικάσο, με τον οποίο απέκτησε έναν γιο, δεν μπήκε στον κόπο να παραστεί στην κηδεία της.

Ο έλεγχος που ασκούσε ο Πικάσο στους φίλους, τις γυναίκες και τις ερωμένες του αποτέλεσε πηγή διαμάχης και το επίκεντρο αρκετών βιβλίων, όπως το The Minotaur (Ο Μινώταυρος) της Σοφί Κλοβώ και το My Grandfather (Ο παππούς μου) της εγγονής του, Μαρίνα Πικάσο.

Στη δεκαετία του 1960, το βιβλίο της Ζιλό μίλησε για το πώς ήταν να πρέπει να ανέχεται κανείς καθημερινά τον μεγάλο καλλιτέχνη. Ο Ζαν Κοκτώ -ένας από τους λίγους ανθρώπους που παρέμειναν πιστοί στη Ζιλό αφότου εκείνη εγκατέλειψε τον Πικάσο και οι φίλοι του ζωγράφου είχαν αρχίσει να αποφεύγουν τη Ζιλό – το ανέφερε επίσης στα απομνημονεύματά της.

Ο Κοκτώ βρισκόταν στο στούντιο του Ισπανού όταν άκουσε τον καλλιτέχνη να της λέει: «Δεν είσαι τίποτα περισσότερο για μένα από τη σκόνη σε αυτή τη σκάλα». Ο Ζιλό ανταπάντησε με νόημα: «Δεν χρειάζεται να με σκουπίσουν- θα έχω φύγει πριν από αυτό».

Αυτό είναι μόνο ένα από τα πολλά ανέκδοτα για τον Ισπανό καλλιτέχνη που αντικατοπτρίζουν έναν άνθρωπο που ήταν εξαιρετικά αναποφάσιστος για τα πιο ασήμαντα ζητήματα και διέθετε (το λιγότερο) ασταθή ιδιοσυγκρασία.

Ο Πικάσο βασάνιζε τους γύρω του  

«Ο τρόπος δράσης του Πικάσο ήταν κυρίως ψυχολογικά βασανιστήρια. Δεν ήταν βίαιος άνθρωπος ή αρπακτικός, όπως θα λέγαμε τώρα. Έθετε συνεχώς σε δοκιμασία τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες που εμπιστευόταν. Αλλά η Ζιλό ήταν αρκετά δυνατή για να ανταποκριθεί. Άλλοι δεν ήταν» λέει η Μάιλις.

Όπως και με τη Φερνάντ Ολιβιέ, μια άλλη γυναίκα με ελεύθερο πνεύμα, ο Πικάσο ήταν βαθιά ερωτευμένος με τη Φρανσουάζ, αλλά δεν μπορούσε να αντέξει ότι τον εγκατέλειψε. Το τραύμα της εγκατάλειψης, το οποίο κουβαλούσε μαζί του από την παιδική του ηλικία, επανεμφανίστηκε το 1954, όταν η Φρανσουάζ πήρε τα δύο μικρά παιδιά τους και μετακόμισε από το σπίτι που μοιράζονταν στη νότια Γαλλία.

«Νομίζω ότι αυτό που γοήτευε τον Πικάσο στη Φρανσουάζ ήταν ακριβώς το γεγονός ότι ήταν μια ισχυρή γυναίκα. Χρειαζόταν δυνατός χαρακτήρας για να εγκαταλείψει τον Πικάσο. Είπε στη Ζιλό ότι κανείς δεν μπορεί να τον αφήσει, και αυτό ήταν ακριβώς το λάθος πράγμα που της είπε, γιατί αμέσως αύξησε την επιθυμία της να τον αφήσει» λέει η Μάιλις, η οποία είναι κοντά με τη Ζιλό και τα παιδιά της εδώ και 30 χρόνια- έχει επίσης μιλήσει μαζί τους εκτενώς για τον Πικάσο.

Η Ζιλό αρνήθηκε να γίνει μούσα

Αναμφίβολα, η Ζιλό έπαθε τα χειρότερα μετά τον χωρισμό της από τον καλλιτέχνη, με τον οποίο είχε δημιουργήσει ένα ενδιαφέρον είδος ζωγραφικής συνεργασίας κατά τη διάρκεια της σχέσης τους. Σε αντίθεση με τις προηγούμενες συντρόφους του Πικάσο, η Ζιλό αρνήθηκε να γίνει μούσα. Δεν ήθελε να είναι «το δημιούργημα» σε ένα από τα έργα του- ήθελε να είναι «ο δημιουργός» και συχνά τον ζωγράφιζε.

Μετά τον χωρισμό τους, η Ζιλό άρχισε να έχει προβλήματα με τους ιδιοκτήτες της γκαλερί, ιδίως επειδή παντρεύτηκε άλλον άνδρα και απέκτησε άλλη μια κόρη. Αλλά και η έκδοση του βιβλίου της το 1964 τροφοδότησε ως ένα βαθμό την εξορία της. Ο Πικάσο προσπάθησε τρεις φορές να ματαιώσει τη δημοσίευσή της. Δεκάδες καλλιτέχνες, ανάμεσά τους ο Ραφαέλ Αλμπέρτι, ο Χοσέ Μπεργκαμίν, ο Καμίλο Χοσέ Θέλα, ο Μισέλ Λεϊρίς, συνέταξαν ένα ψήφισμα που ζητούσε την απαγόρευση του βιβλίου στη Γαλλία. Οι προσπάθειες αυτές απέτυχαν, αλλά η Ζιλό αναγκάστηκε να ξεκινήσει μια νέα ζωή.

Το 2019, κατά τη διάρκεια μιας έκθεσης αφιερωμένης σε αυτήν στη Νέα Υόρκη, η ζωγράφος επέμεινε ότι δεν μπορούσε να ζήσει στη Γαλλία: «Οι άνθρωποι δεν με συμπαθούν- δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσο πολύ με μισούν». Η Ζιλό δεν μίλησε ποτέ ξανά με κανέναν από αυτούς, αν και κάποιοι προσπάθησαν να ζητήσουν συγγνώμη αργότερα.

Η αδικία του κόσμου της τέχνης

Αλλά το θεσμικό κενό γύρω από την τέχνη της Ζιλό στη Γαλλία διατηρήθηκε μέχρι και αυτή τη δεκαετία, παρόλο που οι πίνακές της πωλούνται στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες χώρες για εκατοντάδες χιλιάδες δολάρια. «Το κίνητρο για την έκθεσή μας ήταν η αδικία του κόσμου της τέχνης απέναντι στις γυναίκες, ιδιαίτερα στην περίπτωση της Φρανσουάζ Ζιλό» εξηγεί η Ελίζα Φαράν, διευθύντρια του Μουσείου Estrine στο Saint-Rémy-de-Provence. Το 2021, το μουσείο της Φαράν φιλοξένησε την πρώτη έκθεση του έργου της Ζιλό, την οποία επιμελήθηκε η Μάιλις.

Η έκθεση έτυχε θετικής υποδοχής- πάνω από 20.000 επισκέπτες στους έξι μήνες που ήταν ανοιχτή για το κοινό. Η Μάιλις λέει ότι πρόσφατα επικοινώνησε μαζί της για μια πιθανή έκθεση στην Ισπανία και μια αναδρομική έκθεση σε μια μεγάλη πόλη, οι οποίες δεν έχουν ακόμη επιβεβαιωθεί.

Η ίδια η Φαράν εξεπλάγη που δεν γνώριζε τη Ζιλό, το όνομα της οποίας δεν εμφανίζεται καν ανάμεσα στα ονόματα των μεγάλων Γάλλων καλλιτεχνών του περασμένου αιώνα. Η διευθύντρια του μουσείου σημείωσε ότι υπάρχει μια λυτρωτική πτυχή στην προσπάθεια να έρθει το κοινό πιο κοντά στο έργο της Ζιλό.

«Για μένα, το σημαντικό ήταν να τονίσω ότι μιλάμε για μια Γαλλίδα καλλιτέχνιδα, δεδομένου ότι η Γαλλία την έβαζε πάντα στη μαύρη λίστα και την απέκλειε σαν να ήταν ανεπιθύμητη. Όμως έπρεπε να δείξουμε τον βαθμό στον οποίο η Ζιλό, η οποία εκπαιδεύτηκε στη Γαλλία, διατήρησε τα χαρακτηριστικά μιας Γαλλίδας και Ευρωπαίας ζωγράφου πολύ καιρό αφότου εγκαταστάθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες».

Η μετά-Πικάσο εποχή

Τόσο η έκθεση όσο και το συνοδευτικό της βιβλίο ονομάζονται The French Years (Τα γαλλικά χρόνια) για να αντικατοπτρίσουν το έργο της Ζιλό στη μετα-Πικάσο παραστατικότητα της δεκαετίας του 1940, την πορεία της προς την αφαίρεση, το βάρος του χρώματος -το οποίο έμαθε από τον Ματίς, τον αγαπημένο της ζωγράφο- και τη δύναμη των σχεδίων της. «Όταν η Ζιλό γνώρισε τον Πικάσο ήταν ήδη μια καλλιτέχνιδα που διέθετε μια ορισμένη μαεστρία. Η κατασκευή των έργων της είναι πολύ σταθερή λόγω της δύναμης των σχεδίων της. Διασκεδάζει απεικονίζοντας τα παιδιά της και ανταποκρινόμενη στη ζωή της ως μέρος ενός ζευγαριού. Δεν μπορεί να συγκριθεί με τον Πικάσο, αλλά πρέπει να πούμε ότι δεν ήταν απλώς ένα εκτελεστικό χέρι- ήταν μια καλλιτέχνιδα με μεγάλο ταλέντο».

Εκτός από το δικό της έργο, η Ζιλό είναι μια εξαιρετική μάρτυρας των καλλιτεχνικών κύκλων του εικοστού αιώνα, αλλά δεν μπόρεσε να παρευρεθεί στην πρώτη της έκθεση στη Γαλλία. Στα 101 της χρόνια, δεν εγκαταλείπει τη Νέα Υόρκη, αν και έχει πλήρη έλεγχο των πνευματικών της ικανοτήτων. Στο τελευταίο μέρος της ζωής της, διατηρεί αυστηρή ιδιωτικότητα – δεν θέλει πλέον να δίνει συνεντεύξεις ή να την ενοχλούν.

Αλλά τουλάχιστον έχει καταφέρει να παρακινήσει την πατρίδα της να αναπτύσσει σιγά σιγά ξανά το ενδιαφέρον για το έργο της.