Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: Είμεθα στρατιώται όσοι κρατούμεν την γραφίδα

Στις 14 Απριλίου 1891 έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 76 ετών, ο ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, που θεωρείται η σημαντικότερη μορφή της νεοελληνικής ιστοριογραφίας.

Για την προσωπικότητα του ανθρώπου εκείνου που θεμελίωσε αφενός την ιστορία ως επιστήμη στη νεότερη Ελλάδα και αφετέρου την ενότητα του ελληνισμού μέσα στο χρόνο, ένας αξιομνημόνευτος λογοτέχνης και ακαδημαϊκός, ο Γεώργιος Δροσίνης (1859-1951), έγραφε το 1939 (εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα», 22 Δεκεμβρίου 1939) τα εξής:

Πρύτανις των λογίων τότε (σ.σ. τη δεκαετία 1880-1890), και γι’ αυτό επίτιμος πρόεδρος του «Παρνασσού», ήτον ο μεγάλος ιστορικός μας, ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Σπάνια περνούσεν από το γραφείο της «Εστίας» που την τιμούσε ως το θάνατό του με την πολύτιμη συνεργασία του, κ’ εκεί τον πρωτογνώρισα. Αλλά στο εντευκτήριο του «Παρνασσού», που ήρχουνταν τα βραδυνά μετά τη διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο να ξεκουραστή, ήμουν από τους πρώτους που τον περιστοίχιζαν για να τον ακούν, άφταστον στη χάρη ομιλητή. Τον βλέπω ακόμα καθισμένον σε μια πέτσινη πολυθρόνα με τη χρυσή ταμπακέρα του και το κάτασπρο και ραντισμένο κολώνια μαντήλι του, ν’ αργοπίνη τον καφέ του και να τον ξεχνά παρασυρόμενος από κάποια πολύ χιουμοριστική διήγησί του για τη ζωή των πρώτων βασιλέων της Ελλάδος και για τα απλοϊκώτατα ήθη των καπεταναίων υπασπιστών του Όθωνος.

Μεταξύ αυτών ήτον κι’ ο στρατηγός Χατζηχρήστος, που κανείς δεν τον έφτανε στην αφέλεια των τρόπων. Μια μέρα στο βασιλικό τραπέζι πήρε το κόκκαλο από το πόδι του ψητού αρνιού και το χτυπούσε αφελέστατα με το ασημένιο χαντζαράκι, βγαλμένο από το σελάχι του, απάνω στο λινό τραπεζομάντηλο του παλατιού.

– Τι κάνεις αυτού στρατηγέ; τον ρώτησε με απορία η Αμαλία.

– Βγάνω το μεδούλι.

Κι’ άρχισε να ρουφά το σπασμένο κόκκαλο με μεγάλη ηδονή.

– Και είνε καλό φαΐ το μεδούλι, στρατηγέ;

– Καλό και δυναμωτικό. Τέτοιο να τρως και του λόγου σου, Μεγαλειώτισσα, σαν τη γουρούνα θα γίνης!

Αμίμητος ήτον ο μεγάλος ιστορικός, όταν μας ζωγράφιζε στην πιο επιμελημένη καθαρεύουσα την αποστροφή των αυλικών καπεταναίων προς τις οικιακές ευκολίες του πολιτισμού:

– Οι άνδρες εκείνοι, ειθισμένοι εις τον βίον τον ελεύθερον των αγρών και των ορέων, δεν υπετάσσοντο εις την αυλικήν δίαιταν, ούτε προκειμένου περί των φυσικών λειτουργιών του ανθρωπίνου οργανισμού. Τα ειδικά ανακτορικά διαμερίσματα ήσαν άγνωστα εις αυτούς. Κατήρχοντο τας κλίμακας των ανακτόρων, εξήρχοντο εις την οδόν Κηφισιάς και εχρησιμοποίουν τον πρώτον ατοίχιστον χώρον. Όλη εκείνη η έκτασις των αγρών προς τους Αμπελοκήπους δεν αμφιβάλλω ότι θα είνε εξαιρετικώς γόνιμος, διότι έχει ενισχυθή επί μακράν σειράν ετών δι’ αφθόνων ηρωικών λιπασμάτων.

Κατά τα τέλη της ζωής του έμενε κλεισμένος στο γραφείο του και συχνά πήγαινα μ’ ευγενική πρόσκλησί του και τον έβλεπα εκεί, πάντοτε σκυμμένον στο τραπέζι με την πέννα στο χέρι. Κι’ όταν τον παρώτρυνα να μην κουράζεται τόσο πολύ, μου αποκρίθηκε:

– Είμεθα στρατιώται όσοι κρατούμεν το μικρόν αυτό όπλον του πνεύματος, την γραφίδα. Και δεν πρέπει να το εγκαταλείψωμεν μέχρι τελευταίας πνοής.

Δεν κατώρθωσε, δυστυχώς, να πεθάνη μαχόμενος, όπως το ήθελε. Η πολύχρονη εργασία για την Ιστορία του, που κάποτε δεν του άφινε περισσότερες από τέσσερες-πέντε ώρες ύπνου τις νύχτες, έφερε τη μοιραία καταστροφή της διανοητικής μηχανής – το ελατήριο έσπασε. Κι’ ο σοφός ιστορικός ξύπνησε κάποια μέρα σαν παιδί δέκα χρόνων, κ’ έτσι πέθανε σε λίγους μήνες.

*Στην ανωτέρω φωτογραφία, ξυλογραφία του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου διά χειρός Νικολάου Οικονομόπουλου (πηγή: Κωνσταντίνος Σκόκος, «Ημερολόγιον του έτους 1889» – πάροχος: Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών/ΙΙΕ).