Κλιματική αλλαγή: Είναι καλή ιδέα να φυτέψουμε ένα τρισεκατομμύριο δέντρα

Ακούγεται καλή ιδέα: Το να φυτευτούν ένα τρισεκατομμύριο δέντρα θα μπορούσε, υποστηρίζουν ορισμένοι, να αντιστρέψει την πορεία της κλιματικής αλλαγής καθώς θα οδηγούσε στην απορρόφηση τεράστιων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Όμως επιστήμονες τονίζουν ότι η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη – και ο στόχος του «ενός τρισεκατομμυρίου δέντρων» ίσως αποδειχθεί χίμαιρα.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Το όραμα

Τον Νοέμβριο του 2021 στη σύνοδο COP26 περισσότερες από 100 χώρες υποσχέθηκαν να δαπανήσουν 19 δισ. δολάρια από δημόσιους και ιδιωτικούς πόρους για να αναστραφεί η καταστροφή των δασών. Τέθηκε ο στόχος της φύτευσης ενός τρισεκατομμυρίου δέντρων, αριθμός ικανός να απορροφήσει 200 γιγατόνους άνθρακα – το ισοδύναμο των δύο τρίτων των υφιστάμενων ανθρωπογενών εκπομπών.

Αν και, όπως σημειώνουν οι Financial Times, δεν καταρτίστηκε κανένα σαφές σχέδιο για το πώς θα επιτυγχανόταν ο στόχος αυτός, η απόφαση της COP26 ήταν ενδεικτική της δυναμικής που αποκτούσε η λογική της φύτευσης «τρισεκατομμυρίων δέντρων», η οποία ξεκίνησε από επιχειρηματίες και φιλανθρωπικά ιδρύματα την τελευταία δεκαετία. Όμως, αν και ήδη έχει φυτευτεί ένας τεράστιος αριθμός δέντρων, κανείς δεν μπορεί να προσδιορίσει με ακρίβεια την έκταση που έχει λάβει το κύμα αναδάσωσης καθώς ούτε ακριβείς καταμετρήσεις γίνονται ούτε λεπτομερής χαρτογράφηση των περιοχών στις οποίες φυτεύονται τα δέντρα. Σύμφωνα με το βρετανικό έντυπο, πρόσφατη έκθεση ανέφερε ότι οι κυβερνήσεις στοχεύουν ξεχωριστά να φυτέψουν και να αποκαταστήσουν μια έκταση σχεδόν τετραπλάσια από το μέγεθος της Ινδίας.

Από επιστημονικής πλευράς, δε, εγείρονται σοβαρές ενστάσεις – που αφορούν από την έλλειψη ελεύθερης γης μέχρι την αναξιοπιστία των νέων δέντρων όσον αφορά την αποθήκευση άνθρακα.

Οι ενστάσεις

Η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή λέει ότι η προστασία και η αποκατάσταση των δασών του πλανήτη είναι ζωτικής σημασίας για τον περιορισμό της αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας στον 1,5C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα, αλλά – σύμφωνα με τους FT – πολλοί υποστηρίζουν ότι οι πολιτικοί και επιχειρηματικοί ηγέτες εστιάζουν υπερβολικά στην «αποκατάσταση» αντί για την «προστασία» και προσκολλώνται σε μεθόδους που ελπίζουν ότι θα αντισταθμίσουν τις εκπομπές αντί να τις αποτρέψουν.

Η φύτευση δέντρων είναι πιο περίπλοκη από ό,τι ακούγεται. Τα οικοσυστήματα πρέπει να αποκατασταθούν για να αποφευχθεί η κατάρρευση της βιοποικιλότητας, λένε οι ειδικοί, αλλά «στη σωστή γη και με τον σωστό τρόπο». Πολλαπλά έργα μέχρι στιγμής έχουν αποτύχει να ωφελήσουν τους ντόπιους πληθυσμούς, άλλα έχουν δημιουργήσει μονοκαλλιεργητικές εμπορικές φυτείες που αποτελούν φτωχά οικοσυστήματα για την άγρια ζωή – ενώ η έλλειψη συνεχούς φροντίδας σημαίνει ότι πολλά δενδρύλλια απλώς πεθαίνουν.

Εικοσιτέσσερις από τις εταιρείες που συμμετέχουν στην καμπάνια «1t.org», για τη φύτευση ενός τρισεκατομμυρίου δέντρων, ισχυρίζονται ότι έχουν ήδη φυτέψει σχεδόν 300 εκατομμύρια δέντρα, ορισμένα ήδη από το 2004, αλλά για μόνο δύο παρεμβάσεις υπάρχουν στοιχεία ως προς το πόσα από αυτά επέζησαν.

Κανένας οργανισμός δεν παρακολουθεί κεντρικά τι εκτάσεις γης προορίζονται για δενδροφύτευση, ενώ δεν είναι σαφές σε ποιο βαθμό οι εκστρατείες για το ένα τρισεκατομμύριο δέντρα επικαλύπτονται με τις συχνά ασαφείς δεσμεύσεις αναδάσωσης και αποκατάστασης της γης στο πλαίσιο της Συμφωνίας του Παρισιού.

Θα μείνει ελεύθερη γη;

Ωστόσο το 2022 ερευνητής του πανεπιστημίου της Μελβούρνης εκτίμησε ότι οι υποσχέσεις δενδροφύτευσης αντιστοιχούν σε σχεδόν 1,2 δισ. εκτάρια γης. Αυτό αντιστοιχεί σχεδόν στο ένα δέκατο των εδαφών παγκοσμίως, εξαιρουμένων των πάγων και των άγονων βράχων, ή περίπου στο ένα τέταρτο της συνολικής γεωργικής γης. Έτσι, πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι απλώς δεν υπάρχει αρκετός χώρος για να υλοποιηθεί το φιλόδοξο αυτό πρότζεκτ.

Μεγάλο μέρος της γης που θα φυτευτεί, σήμερα αξιοποιείται για γεωργική εκμετάλλευση, κάτι που θέτει τις κοινότητες σε κίνδυνο εκτοπισμού. Όπως επισημαίνουν επιστήμονες, δεν υπάρχουν σήμερα αχρησιμοποίητες, εγκαταλελειμμένες ή μεγάλες εκτάσεις γης που δεν χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους.

Ήδη στην Κίνα ένα εκτεταμένο σχέδιο τεχνητής αναδάσωσης οδήγησε σε καταστροφή του τοπικού οικοσυστήματος, αφού απαιτήθηκε να αποψιλωθεί το φυσικό δάσος για να φυτευτούν συγκεκριμένα είδη δέντρων. Στην Ιρλανδία, η στρατηγική net zero στοχεύει στην αναδάσωση μιας έκτασης μεγαλύτερης από την πόλη Λέστερ του Ηνωμένου Βασιλείου κάθε χρόνο, χωρίς ωστόσο να είναι σαφές πώς μπορεί να γίνει αυτό χωρίς να επηρεαστεί η παραγωγή τροφίμων. Το Υπουργείο Γεωργίας, Τροφίμων και Ναυτιλίας αναφέρει ότι το μεγαλύτερο μέρος των 8.000 εκταρίων ετησίως θα καλυφθεί από αγρότες που θα φυτεύουν εθελοντικά τη δική τους γη.

Αλλού, ορισμένοι κατηγορούν το κίνημα δενδροφύτευσης ότι ψάχνει να βρει ελεύθερη προς δεντροφύτευση γη στον παγκόσμιο νότο, όπου τα δέντρα αναπτύσσονται ταχύτερα και η γη είναι φθηνότερη. Σε πρώτη προτεραιότητα φέρονται να βρίσκονται χώρες όπως οι Φιλιππίνες και η Ισημερινή Γουινέα.

Οι υπέρμαχοι του κινήματος του ενός τρισεκατομμυρίου δέντρων υποστηρίζουν ότι ο σχεδιασμός λαμβάνει υπόψη τις τοπικές κοινότητες και τις ανάγκες τους, κάτι που πάντως τίθεται υπό αμφισβήτηση.

Και άλλες ενστάσεις

Σε κάθε περίπτωση – και πέραν του ζητήματος της χωροθέτησης, είναι σε όλους σαφές ότι δεν αρκεί η φύτευση ενός δέντρου ώστε να διασφαλιστεί ότι αυτό θα μεγαλώσει, θα αναπτυχθεί και θα δεσμεύει άνθρακα σε όλο τον κύκλο της ζωής του. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι πολλά από αυτά τα δέντρα θα κοπούν σε 20 ή 30 χρόνια, όπως λέει στους FT ο Σάιμον Λιούις, καθηγητής της επιστήμης της παγκόσμιας αλλαγής στο University College του Λονδίνου και στο Πανεπιστήμιο του Λιντς.

Ο ίδιος λέει ότι μεγάλο μέρος της μάζας των δέντρων καταλήγει σε προϊόντα όπως χαρτόνι ή ρολό τουαλέτας. Ο άνθρακας που περιέχεται σε αυτά τα προϊόντα επιστρέφει στην ατμόσφαιρα όταν αυτά καταλήγουν σε χωματερή ή αποτεφρώνονται.

Η ανάλυση που πραγματοποίησε ο Λιούις το 2019 διαπίστωσε ότι τεράστιες εκτάσεις που δεσμεύτηκαν για αποκατάσταση προορίζονταν για εμπορικές φυτείες, πολλές από αυτές ξυλείας. Πολλά  εθνικά σχέδια που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο της Συμφωνίας του Παρισιού, συμπεριλαμβανομένων αυτών του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ιρλανδίας, αφορούν επίσης σε μεγάλο βαθμό την ξυλεία.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η ιρλανδική κυβέρνηση δεν διευκρινίζει σε ποιες εκτάσεις που προορίζονται για φύτευση θα χησιμοποιηθούν για ξυλεία και ποιες θα αφεθούν ώστε σε αυτές να αναπτυχθούν αυτοφυή δάση.

Οι ακτιβιστές υποστηρίζουν ότι η πολιτική αυτή θα θέσει τους αγρότες σε άμεσο ανταγωνισμό με τους παραγωγούς ξυλείας. Ο Brian Smyth, ένας ακτιβιστής στη βορειοδυτική κομητεία Leitrim, λέει ότι οι δεκαετίες επέκτασης της βιομηχανίας ξυλείας στην περιοχή έχουν ήδη αφήσει πολλά σπίτια και χωριά περιτριγυρισμένα από σκοτεινά, αδιαπέραστα φρούρια ερυθρελάτης. Ο ίδιος υποστηρίζει μάλιστα ότι το 30% της διαθέσιμης για φύτευση γης στην κομητεία καλύπτεται ήδη από φυτείες ξυλείας.

Σε κάθε περίπτωση, τα στοιχεία από όλο τον κόσμο δείχνουν ότι πολλά δενδρύλλια που φυτεύονται δεν επιβιώνουν. Μια πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι σχεδόν τα μισά από αυτά που χρησιμοποιήθηκαν σε 170 ασιατικά έργα αναδάσωσης πέθαναν μέσα σε πέντε χρόνια. Η κυβέρνηση της Αιθιοπίας υποστήριξε ότι φύτεψε 20 δισεκατομμύρια δέντρα το 2022, αλλά οι ειδικοί λένε ότι τα στοιχεία σχετικά με το πόσα επέζησαν είναι αναξιόπιστα. Το συμβούλιο του West Norfolk στην Αγγλία ισχυρίστηκε ότι φύτεψε 6.000 δέντρα τον περασμένο Μάιο, αλλά όταν ελέγχθηκε ένα δείγμα από αυτά τον Αύγουστο, το 90% είχε ήδη πεθάνει.

Μία «κουτσή» λύση

Για τα δέντρα που θα φτάσουν στην ωριμότητα, οι ειδικοί λένε ότι οι πολιτικοί και επιχειρηματικοί ηγέτες υπερβάλλουν για την ικανότητά τους να απορροφήσουν τις σημερινές και αυριανές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Οι επιστήμονες συνιστούν μεν λύσεις που βασίζονται στη φύση για την απομάκρυνση του υπάρχοντος διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα, αλλά παράλληλα τονίζουν ότι απαιτούνται μαζικές περικοπές στις παγκόσμιες εκπομπές αερίων, οι οποίες έχουν παραμείνει σχετικά σταθερές από το 2015. Εάν συνεχιστεί αυτή η τάση, η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας είναι πιθανό να φθάσει τον 1,5C σε εννέα χρόνια, ενώ τα δέντρα χρειάζονται αρκετές δεκαετίες για να αρχίσουν να αφαιρούν σημαντικό διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Ενώ πάντα υπάρχει ο κίνδυνος τα δέντρα να κοπούν ή να εξοντωθούν από τις πυρκαγιές και τις ξηρασίες που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή.

Πάντως, οι επιστήμονες και οι ακτιβιστές του κινήματος υπέρ της φύτευσης τρισεκατομμυρίων δέντρων εμφανίζονται ενωμένοι, τονίζοντας ότι η προστασία των υφιστάμενων δασών είναι η σημαντικότερη λύση που βασίζεται στη φύση για τον περιορισμό της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη στον 1,5C. Όμως η ευαίσθητη αποκατάσταση των οικοσυστημάτων στα κατάλληλα μέρη είναι ζωτικής σημασίας για την επιβράδυνση της κατάρρευσης της βιοποικιλότητας, λένε, και πρέπει να γίνει επειγόντως.

Οι επιπτώσεις στους τοπικούς πληθυσμούς

Ως προς τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει η κακοσχεδιασμένη δενδροφύτευση στους τοπικούς πληθυσμούς, ενδεικτικά είναι όσα έγιναν στην πολιτεία Himachal Pradesh της Ινδίας. Η σύνθεση των δέντρων απομακρύνθηκε από τα πλατύφυλλα είδη που προτιμούσαν τα ζώα των ντόπιων κατοίκων. Ορισμένες από τις φυτεύσεις διέκοψαν τις μεταναστευτικές διαδρομές των κτηνοτρόφων. Σε μια έρευνα σε 2.400 νοικοκυριά που ζούσαν κοντά στις νέες φυτείες δέντρων, μόνο το 9% δήλωσε ότι είχε μεγάλη ή μέτρια εξάρτηση από αυτές. Λιγότερο από το ένα τοις εκατό των 5,6 εκατ. δολαρίων που δαπανήθηκαν για τη φύτευση δέντρων σε διάστημα τεσσάρων ετών πήγαν σε εκτάσεις που διαχειρίζονται από την κοινότητα.

Οι δεκάδες εταιρικές δεσμεύσεις του 1t.org αφορούν από φυτεύσεις τόσο για την αγροδασοπονία όσο και για μη παραγωγικές, άγριες δασικές εκτάσεις. Για τα τελευταία, το να επιτραπεί στα δέντρα και τους θάμνους να αναγεννηθούν με φυσικό τρόπο θεωρείται ότι δημιουργεί το πιο βιοποικιλόμορφο και ανθεκτικό οικοσύστημα. Πολλές από τις δεσμεύσεις αναφέρουν την «υποβοηθούμενη αναγέννηση» καθώς και την ενεργή «αναδάσωση», αλλά 31 από τις εταιρείες δεσμεύονται να φυτέψουν ενεργά συγκεκριμένο αριθμό δέντρων.

Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι αυτό είναι στην καλύτερη περίπτωση ένας δαπανηρός αντιπερισπασμός και στη χειρότερη περίπτωση μια ενεργός βλάβη στη βιοποικιλότητα και την ανθεκτικότητα των έργων. Η προσοχή που δίνεται στην ενεργή φύτευση δέντρων είναι άστοχη, υποστηρίζουν ορισμένοι επιστήμονες, τονίζοντας ότι «τα δάση αναπτύσσονται από μόνα τους».