Αλτσχάιμερ: Οι κίνδυνοι της εξέτασης για το γονίδιο APOE4

Η Ουέντι Νέλσον είδε τη μητέρα της να πεθαίνει από Αλτσχάιμερ, ανίκανη στο τέλος να κινηθεί και να καταπιεί. «Έχασε κάθε απόλαυση της ζωής» λέει.

Βυθισμένη στο πένθος και στην ιδέα ότι θα μπορούσε και έχει και η ίδια την κατάληξη της μητέρας της, η Νέλσον παρήγγειλε κιτ εξετάσεων DNA για τον εαυτό της και τις τρεις κόρες της.

Στέλεχος εταιρείας βιοτεχνολογίας, 53 ετών, η Νέλσον ήλπιζε ότι οι εξετάσεις θα έφερναν ανακούφιση. Έφεραν όμως τα χειρότερα δυνατά νέα.

Η Νέλσον φέρει δύο αντίγραφα μιας παραλλαγής του γονιδίου APOE4 που αυξάνει κατά 8-12 φορές τον κίνδυνο Αλτσχάιμερ, σε σχέση με τους ανθρώπους που φέρουν τις συγκεκριμένες μεταλλάξεις.

Το τεστ «γύρισε εναντίον μου» λέει η ίδια στο Reuters.

Εκατομμύρια Αμερικανοί αναμένεται ότι θα υποβληθούν σε εξετάσεις προδιάθεσης για Αλτσχάιμερ, είτε σε κλινικές είτε με τεστ που παραγγέλνει κανείς από το Διαδίκτυο.

Οι γενετικές εξετάσεις για το APOE4 σε άτομα που ήδη υποβάλλονται σε αγωγή για Αλτσχάιμερ έχουν υπερδιπλασιαστεί σε σχέση με έναν χρόνο πριν, δείχνει ανάλυση δεδομένων της εταιρείας δεδομένων υγείας Truveta.

Η άφιξη αποδίδεται στην εμφάνιση νέων φαρμάκων που υπόσχονται να επιβραδύνουν την πορεία της νόσου περιορίζοντας τη συσσώρευση παθολογικών πρωτεΐνών στον εγκέφαλο που ονομάζονται βήτα αμυλοειδές. Όμως η αποτελεσματικότητα των νέων θεραπειών παραμένει ασαφής και σίγουρα δεν προφέρει ίαση.

Η Νέλσον έμαθε τη δυσάρεστη αλήθεια για την προδιάθεσή της, δεν ήξερε όμως πώς να διαχειριστεί αυτή την πληροφορία.

Λίγες υπηρεσίες είναι διαθέσιμες για να βοηθούν τον κόσμο να αντιληφθεί τις ψυχολογικές συνέπειες της εξέτασης, είπαν στο Reuters περισσότεροι από δέκα νευρολόγοι και γενετικοί σύμβουλοι.

«Όταν μαθαίνεις το αποτέλεσμα του τεστ, δυνητικά μαθαίνεις πληροφορίες για τα αδέλφια σου και τα παιδιά σου» λέει η Έμιλι Λάρτζεντ, ειδικός στη βιοηθική και τη πολιτική υγείας στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια.

«Ο κόσμος λέει πως νιώθει υπαρξιακό τρόμο».

Οικογενειακό χάος

Ως επιστήμονας, η Νέλσον μπορούσε να αντιληφθεί τι ακριβώς σήμαινε η εξέταση, παρόλα αυτά όμως τα αποτελέσματα έφεραν συναισθηματικό χάος στην οικογένειά της.

Ο πατέρας της έδειχνε υγιής την εποχή της εξέτασης, η Νέλσον όμως γνώριζε ότι είχε κι αυτός τουλάχιστον ένα αντίγραφο του ελαττωματικού γονιδίου, το οποίο κληροδότησε στην ίδια.

Όταν η μνήμη του πατέρα της άρχισε να εξασθενεί ένα χρόνο αργότερα, η Νέλσον ήταν βέβαιη ότι έπασχε κι αυτός από Αλτσχάιμερ.

Οι εξετάσεις έδειξαν επίσης ότι οι τρεις ενήλικες κόρες της έφεραν από ένα αντίγραφο του γονιδίου, κάτι που τριπλασιάζει ή τετραπλασιάζει τον κίνδυνο. Ήρθαν έτσι αντιμέτωπες με τον δυνητικό κίνδυνο, εκτός από τον κίνδυνο που αντιμετώπιζε η μητέρα τους.

Η Λίντσεϊ, κόρη της Νέλσον 22 ετών, δηλώνει ότι βρήκε τραυματική ακόμα και τη συζήτηση που προηγήθηκε πριν από τις εξετάσεις, όταν η μητέρα της δήλωνε ότι θα προτιμούσε να υποβληθεί σε υποβοηθούμενη αυτοκτονία από το να έχει την ίδια τύχη με τη δική της μητέρα.

«Της φώναζα, έκλεινα τα αυτιά μου και απομακρυνόταν» λέει η Λίντσεϊ. «Υπάρχουν πολλά περίπλοκα συναισθήματα».

Η μεγαλύτερη κόρη της Νέλσον, η Λέξι, 24 ετών, διάβασε μελέτες που δείχνουν ότι η γυμναστική και άλλες παρεμβάσεις στον τρόπο ζωής ίσως μειώνουν τον κίνδυνο άνοιας. «Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να βελτιώσω τον ύπνο μου, γυμνάζομαι πολύ» λέει.

Η νεότερη κόρη της οικογένειας, η Παμ, 20 ετών, βρίσκει ανακούφιση στο γεγονός ότι το αποτέλεσμα της εξέτασης δεν ισοδυναμεί με διάγνωση. «Είναι απλά ένας παράγοντας κινδύνου. Υπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τι θα συμβεί».

Η Νέλσον δεν μπορεί να πάρει κάποιο από τα διαθέσιμα νέα φάρμακα, δεδομένου ότι δεν εμφανίζει συμπτώματα και το ενδεχόμενο σοβαρών παρενεργειών είναι υπαρκτό.

Ελπίζει όμως σε μελλοντικές θεραπείες, και στο μεταξύ προσπαθεί να πραγματοποιήσει το όνειρό της να επισκεφθεί την Παταγονία, τα ελληνικά νησιά ή και την Ανταρκτική.

Αν δεν υπάρχει ιατρική λύση, λέει, έχει ήδη έτοιμο το «σχέδιο εξόδου», την υποβοηθούμενη αυτοκτονία σε κλινική της Ελβετίας. «Δεν θέλω να ζήσω όπως έζησε η μητέρα μου τα τελευταία πέντε χρόνια της ζωής της».

Η επανάσταση των γενετικών τεστ

Μέχρι πρόσφατα, οι περισσότεροι γιατροί δεν συνιστούσαν γενετικές εξετάσεις για το γονίδιο APOE4, δεδομένου ότι δεν υπήρχαν φάρμακα που επιβραδύνουν ή προλαμβάνουν την ασθένεια.

Αυτή η αντίληψη άρχισε να αλλάζει με τη λεκανεμάμπη, φάρμακο της εταιρείας Eisai που δείχνει να επιβραδύνει τη νοητική έκπτωση κατά 27% σε άτομα με μέτριο Αλτσχάιμερ. Ένα παρόμοιο φάρμακο της Eli Lilly, το οποίο επίσης σχεδιάστηκε για τη μείωση των επιπέδων β-αμυλοειδούς, υποβάλλεται σε κλινική δοκιμή και τα αποτελέσματα αναμένονται τον Ιούνιο.

Και τα δύο αυτά φάρμακα όμως μπορούν να προκαλέσουν οίδημα και μικρές αιμορραγίες στον εγκέφαλο, ειδικά σε άτομα με δύο αντίγραφα του ελαττωματικού γονιδίου APOE4.

Αυτός είναι ο λόγος που η αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων συνιστά γενετικές εξετάσεις πριν από την έναρξη της θεραπείας.

Και ως αποτέλεσμα, όλο και περισσότεροι υποβάλλονται στο τεστ.

Τους τέσσερις μήνες που προηγήθηκαν της έγκρισης της λεξανεμάμπης τον Ιανουάριο, ο αριθμός των Αμερικανών κάτω των 55 ετών που εξετάστηκαν για το γονίδιο APOE4 αυξήθηκε κατά 125%.

Από τον Σεπτέμβριο του 2022 μέχρι τον φετινό Ιανουάριο πραγματοποιούνταν κατά μέσο όρο 1,4 τεστ ανά 100.000 άτομα, συγκριτικά με 0,6 την αντίστοιχη περίοδο ένα χρόνο νωρίτερα, σύμφωνα με δεδομένα της Truveta.

Ο πραγματικός αριθμός είναι μεγαλύτερος, δεδομένου ότι τα στοιχεία της Truveta προέρχονται από τους ιατρικούς φακέλους 7,9 εκατ. ενηλίκων σε 28 μεγάλα νοσοκομεία, και δεν περιλαμβάνουν τα εξεταστικά κιτ που χρησιμοποιούνται στο σπίτι.

Σύμφωνα με τα αμερικανικά Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας, η ελαττωματική βερσιόν του γονιδίου APOE4 είναι συχνή. Έως και το 25% του αμερικανικού πληθυσμού φέρει ένα αντίγραφο και έως και το 5% δύο αντίγραφα.

Παρόλα αυτά, λίγοι είναι οι γενετικοί σύμβουλοι που μπορούν να βοηθήσουν τις οικογένειες να διαχειριστούν το αποτέλεσμα του τεστ, ειδικά αν φέρουν δύο αντίγραφα.

Μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2018 στο European Journal of Human Genetics εκτιμούσε ότι στις ΗΠΑ υπάρχει ένας γενετικός σύμβουλος ανά 82.000 κατοίκους. Το νούμερο είναι μικρό αλλά μεγαλύτερο από ό,τι στη Βρετανία, όπου υπάρχει ένας γενετικός σύμβουλος ανά 193.500 άτομα.

Υπάρχει εξάλλου και ο κίνδυνος διακρίσεων. Αν και οι εργοδότες απαγορεύεται να απολύουν ή να αποκλείουν προσωπικό με βάση το ιστορικό υγείας, ο νόμος δεν καλύπτει τις ασφάλειες υγείας, τη μακροπρόθεσμη φροντίδα και την αναπηρία.

Για τους λόγους αυτούς, ορισμένοι άνθρωποι με οικογενειακό ιστορικό Αλτσχάιμερ πιστεύουν ότι είναι καλύτερο να μην εξεταστούν ποτέ.

Η Ντόνι Μπράιαντ, 77 ετών, η οποία συμμετέχει στην κλινική δοκιμή της Eli Lilly, έχασε τη μητέρα της από Αλτσχάιμερ το 2012.

Όταν ενημέρωσε τα πέντε αδέλφια της ότι φέρει ένα αντίγραφο του ελαττωματικού γονιδίου APOE4, κανείς τους δεν ήθελε να υποβληθεί στην εξέταση.

Η αδελφή της, Τζιμ, 71 ετών, ανησυχεί ότι αν έκανε το τεστ θα μπορούσε να αποκλειστεί από τον οίκο φροντίδας ηλικιωμένων στον οποίο σκοπεύει να μετακομίσει.

Το τεστ «μπορεί να γίνει κόκκινο πανί» λέει.