Τα εννέα χωριά της Νότιας Ιταλίας όπου η ελληνική γλώσσα επιβιώνει

Λόγω της γειτνίασης και των γεωγραφικών και πολιτικών δεσμών, η Ιταλία έχει φιλοξενήσει πολλές κοινότητες της διασποράς και των αυτοχθόνων. Οι ελληνικές κοινότητες του Σαλέντο και της Καλαβρίας στη νότια Ιταλία είναι, ωστόσο, θεμελιωδώς διαφορετικές.

Οι Έλληνες εγκαταστάθηκαν στη νότια Ιταλία κατά την αρχαιότητα και οι κοινότητές τους παρέμειναν ανέπαφες και πιστές στον Βυζαντινό αυτοκράτορα έως ότου οι Άραβες εκδίωξαν την αυτοκρατορική κυριαρχία από τη Σικελία και οι Νορμανδοί από τη νότια Ιταλία.

Ο τελευταίος θύλακας, το Μπάρι, έπεσε στους Νορμανδούς το 1071, και με εξαίρεση μια σύντομη κατοχή της Ανκόνα εκατό χρόνια αργότερα, η βυζαντινή κυριαρχία δεν επέστρεψε ποτέ και η νότια Ιταλία έγινε, για να χρησιμοποιήσουμε τον ελληνικό όρο, μια χαμένη πατρίδα. Αλλά όχι μια διασπορά.

Γκρίκο μιλάς;

Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για την προέλευση της Γκρίκο. Σύμφωνα με την μυθολογία, οι πρώτοι Έλληνες ήρθαν στο Σαλέντο μετά την πτώση της Τροίας, οδηγημένοι από τον μυθικό βασιλιά της Κρήτης, Ιδομενέα. Σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία, η διάλεκτος προέρχεται από την δωρική διάλεκτο των αρχαίων ελληνικών. Η παρουσία των Ελλήνων στην Κάτω Ιταλία πάει πίσω στον 8ο αι. π.Χ. Τον 8ο αι. π.Χ. κατά τον μεγάλο εποικισμό, Δωριείς, Χαλκιδείς, Κρητικοί, Μεσσήνιοι κ.τ.λ. ίδρυσαν πόλεις στην Κάτω Ιταλία μεταφέροντας την γλώσσα και τον πολιτισμό τους. Από τότε άλλωστε η περιοχή ονομάζεται «Μεγάλη Ελλάδα».

Άλλη θεωρία λέει ότι η διάλεκτος προέρχεται από τους Βυζαντινούς εποίκους, τον 9ο αι. μ.Χ. Δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για να καθορίσουμε με σιγουριά την προέλευση της διαλέκτου. Όπως και να έχει, οι κάτοικοι λένε ότι η Ελλάδα είναι η «Μάνα».

Τα εννέα αυτά χωριά είναι συλλογικά γνωστά ως La Grecìa Salentina (Γκρέτσια Σαλεντίνα) ή, στην τοπική διάλεκτο της Γκρίκο, «Τα Εννιά χωριά». Εδώ, πτυχές της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού έχουν επιβιώσει στο πέρασμα των αιώνων.

Η άλλη ελληνόφωνη περιοχή της Ιταλίας, η La Grecia Bovesia, με επίκεντρο την ορεινή πόλη Bova της Καλαβρίας, μιλά επίσης μια εκδοχή της Γκρίκο.

Διασχίζοντας την μπότα της Ιταλίας και την κεντρική οροσειρά των Απεννίνων, το λιμάνι της Αδριατικής, το Μπάρι, αποτελεί προφανή προορισμό για δύο λόγους. Πρώτον, η πολιτική παρουσία του Βυζαντίου στην Ιταλία έληξε εδώ το 1071, το τελευταίο φυλάκιο που έπεσε από τους Νορμανδούς.

Έπειτα, υπάρχει ο Άγιος Νικόλαος, το πτώμα του οποίου μεταφέρθηκε από τη Μικρά Ασία από ναυτικούς του Μπάρι και τώρα βρίσκεται σε μια κρύπτη στη Βασιλική San Nicola di Bari, μια υπέροχη καθολική εκκλησία στο παλιό κέντρο του Μπάρι.

Ως προστάτης των ναυτικών, ο Άγιος Νικόλαος και οι ανδρικές και γυναικείες εκδοχές του ονόματος Νικόλαος είναι πανταχού παρόντες στην Ελλάδα και, σε μικρότερο βαθμό, σε άλλες ορθόδοξες χώρες.

Δείτε το βίντεο

Grecìa Salentina, μια μικρή όαση ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού

Ο αυτοκινητόδρομος διασχίζει τη μέση της ιταλικής «φτέρνας» και μόνο λίγες πινακίδες προειδοποιούν τον οδηγό ότι περνάει από την Grecìa Salentina, μια μικρή όαση ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού στη μέση της χερσονήσου της Σαλέντινας.

Σταματώντας σε μία από αυτές, το χωριό Calimera (Καλημέρα), μπορεί κανείς να χαιρετήσει το όνομα της πόλης και να τον καλωσορίσουν με το «Kalos Irtet», τον τοπικό χαιρετισμό στη Γκρίκο διάλεκτο.

Οι εννέα πόλεις της Grecìa Salentina αποτελούσαν μέρος μιας ευρύτερης ελληνόφωνης περιοχής που ξεθώριασε με το πέρασμα του χρόνου, και ως επί το πλείστον, οι πόλεις, υπέροχες, ασβεστωμένες κουκίδες μέσα σε ελαιώνες, συγκεντρωμένες γύρω από ένα μπαρόκ καμπαναριό εκκλησίας, έμοιαζαν όλες ίδιες.

Τα χρώματα ήταν τα ίδια με αυτά των ελληνικών νησιών, και ακόμη και οι πύργοι των εκκλησιών θύμιζαν μέρη στην Ελλάδα που είχαν γνωρίσει τη βενετική κυριαρχία, όπως η Νάξος ή η Κέρκυρα.

Αν και υπήρχαν μερικά προσεκτικά διατηρημένα ορθόδοξα παρεκκλήσια διάσπαρτα στην ύπαιθρο, οι εκκλησίες που λειτουργούσαν ήταν όλες καθολικές, σε ένα απολαυστικό μπαρόκ στυλ που είναι κοινό στην Ιταλία, την Ισπανία, την Κροατία και σε μερικά μέρη της Ελλάδας.

Ο μεγάλος αλβανόφωνος πληθυσμός της Νοτίου Ιταλίας

Η Ορθοδοξία περιορίστηκε, αναγκαστικά, στο Ουνιτικό Δόγμα, ή Rito Greco, όπως είναι γνωστό τοπικά. Το τελετουργικό αυτό χρησιμοποιούσε την ελληνική γλώσσα στη λειτουργία, ενώ στοιχεία της ορθόδοξης λειτουργίας έληξαν μέχρι το 1600- αντικαταστάθηκε από την τυπική ρωμαιοκαθολική λειτουργία και το δόγμα.

Ορισμένοι άνθρωποι έχουν μεταστραφεί στην Ορθοδοξία από αίσθημα πολιτιστικής πίστης, ενώ στην Grecia Bovesia, ένα μικρό ποσοστό ελληνόφωνων παραμένει Ουνίτες. Η Νότια Ιταλία έχει επίσης έναν μεγάλο αλβανόφωνο πληθυσμό, οι κάτοικοι του οποίου συχνά παραμένουν σταθερά Ουνίτες ή Ορθόδοξοι και πολιτισμικά βυζαντινοί.

Μοιάζουν με τους Αρβανίτες της Ελλάδας στην κουλτούρα. Πολλοί, μάλιστα, ήρθαν στην Ιταλία κατά την οθωμανική εποχή από μέρη της Ελλάδας και η φουστανέλα φοριέται συχνά στις γιορτές τους.

Στο Corigliano d’Otranto, μπορεί κανείς να βρει τον χορό Pizzicata, έναν περιστρεφόμενο χορό όπου γυναίκες και άντρες χορεύουν αντικριστά.

Ένα τουρ στα χωριά

Στην πόλη του Otranto, όπου η Αδριατική φτάνει στο στενότερο σημείο της, τον επισκέπτη υποδέχονται τα τείχη του φρουρίου και μια τοιχογραφημένη βυζαντινή εκκλησία, το μοναδικό μέρος της ιταλικής ηπειρωτικής χώρας που έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1481.

Η ιδανική διαδρομή για να επισκεφθείτε τις πόλεις της Grecìa Salentina, ξεκινώντας από το Λέτσε, ακολουθεί το δρόμο προς το Μάλιε.

Η πρώτη πόλη που θα συναντήσετε είναι η Στερνατία, όπου μπορείτε να θαυμάσετε το παλάτι Granafei και την αρχαία κρύπτη του San Sebastiano, με έργα ζωγραφικής του 12ου αιώνα.

Το Σολέτο είναι γνωστό για τα αρχαία τείχη του από την εποχή των Μεσσαπίων, τη μεσαιωνική παλιά πόλη και το Spire of Raimondello, ένα καμπαναριό χωρίς καμπάνα, διακοσμημένο με λεπτομέρεια σε γοτθικό στυλ.

Στο Ζολίνο μπορείτε να θαυμάσετε πολλές μεσαιωνικές και μπαρόκ εκκλησίες, όπως η Μητέρα Εκκλησία, η Εκκλησία του San Vito και η Εκκλησία του San Lorenzo.

Το Μαρτάνο, μια από τις πόλεις με την ισχυρότερη ελληνόφωνη επιρροή, διαθέτει μια όμορφη παλιά πόλη με ένα Αραγονέζικο κάστρο του 15ου αιώνα, τους δύο πύργους και τα τείχη με την τάφρο.

Φτάνοντας στο Μαρτινιάνο, θα σας υποδεχτούν η ενοριακή εκκλησία, ο πύργος του ρολογιού και το καμπαναριό, καθώς και το περίεργο πάρκο Pozzelle, που ονομάστηκε έτσι λόγω των πολυάριθμων πηγαδιών που κάποτε χρησιμοποιούνταν για την παροχή νερού.

Η Καλημέρα διασώζει από τη βυζαντινή περίοδο μια μικρή εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία της Κωνσταντινούπολης. Περνώντας από το Castrignano dei Greci, βυζαντινή πόλη του έκτου αιώνα, επισκεφθείτε το κάστρο του Gualtieri, του δέκατου έκτου αιώνα.

Η διάσωση της διαλέκτου

Γίνονται πολλές προσπάθειες για την διάσωση της διαλέκτου. Υπάρχει για παράδειγμα ένας πολιτιστικός σύλλογος που ονομάζεται «Αστέρια». Μέσα από το τραγούδι, τον χορό , την ποίηση και άλλες δραστηριότητες προσπαθεί να διατηρήσει ζωντανή την διάλεκτο και τον πολιτισμό. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι κάποιοι γράφουν ακόμα και σήμερα τραγούδια και ποιήματα με στίχους στη Γκρίκο.

Μπορείτε να ακούσετε ένα παραδοσιακό τραγούδι της Κάτω Ιταλίας. Εδώ τραγουδάει ο Αλκίνοος Ιωαννίδης και το συγκρότημα Encardia. Μπορείτε να καταλάβετε έστω μερικές ελληνικές λέξεις; Ακολουθούν οι στίχοι.

Καληνύφτα

Τι έν γκλυτσέα τούση νύφτα τι έν ώρια
τα εβώ ε πλώνω πενσέοντα σε σένα
τσ’ ετού μπει στη φενέστρα σου αγάπη μου
της καρδίας μου σου `νοίφτω την πένα
Λαριλό…

Εβώ πάντα σ’ εσένα πενσέω
γιατί σένα φσυχή μου `γαπώ
τσαι που πάω που σύρνω που στέω
στην καρδιά μου πάντα σένα βαστώ
Λαριλό…

Και σου μάι μ’ αγάπησε ώρια μου,
ε σου πόνησε μάι άσσε μένα,
είττα χείλη σου εν άνοιτσε μάι
πει τα λόγια τσ’ αγάπης βλοημένα
Λαριλό…

Κ’ είττ ’ αμμάι σου, άτσε μάγο, γκλυτσέο,
εν άνοιτσε μάι για μένα φτεχό,
μα που πάω, που σύρνω, που στέω
εις την καρδιά μου πάντα σένα βαστώ
Λαριλό…

Καληνύφτα σε ’φήνω και πάω
πλάια σου `τι `βω πίρτα πρικό
τσαι που πάω που σύρνω που στέω
στην καρδιά μου πάντα σένα βαστώ
Λαριλό…