Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών

Στο φαντασιακό του λεγόμενου δυτικού πολιτισμού, εν γένει, και όχι μόνο του ελληνικού, οι Δελφοί αποτελούν ένα από τα εμβληματικότερα τοπόσημα του παγκόσμιου πνεύματος. Από την αρχαιότητα έχει συνδεθεί με μεταβάσεις-ορόσημα στην ιστορία. Ο μύθος των δύο αετών που ο Δίας, προκειμένου να βρει ποιο είναι το κέντρο, ο ομφαλός του κόσμου, άφησε από τα αντίθετα πέρατα της γης, Ανατολή και Δύση, και που συναντήθηκαν στους Δελφούς, ο μύθος αυτός σηματοδοτεί, τρόπον τινά, την σταδιακή μετάβαση από την κυριαρχία των «χθόνιων δυνάμεων» στην απολλώνια εποχή.

Ο Παναγιώτης Ροϊλός

Και στην ύστερη αρχαιότητα/πρώιμο Βυζάντιο, η ιστορία του τελευταίου χρησμού που η Πυθία έδωσε στον απεσταλμένο στους Δελφούς του αυτοκράτορα Ιουλιανού, οραματιστή της αναβίωσης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και θρησκείας, αποτελεί την επισφράγιση της μετάβασης από τον ειδωλολατρικό πολυθεϊσμό στον χριστιανικό μονοθεϊσμό, της εδραίωσης μίας καινούργιας εποχής στην παγκόσμια ιστορία. Σας θυμίζω τον περίφημο δελφικό χρησμό, έτσι όπως τον παραδίδει ο Βυζαντινός ιστορικός του 12ου αιώνα Γεώργιος Κεδρηνός, αντλώντας πιθανότατα από πηγή του τέλους του 4ου αιώνα ή των αρχών του 5ου:

εἴπατε τῷ βασιλεῖ: χαμαὶ πέσε δαίδαλος αὐλά.

Οὐκέτι Φοῖβος ἔχει καλύβαν, οὐ μάντιδα δάφνην,

οὐ παγὰν λαλέουσαν, ἀπέσβετο δὲ καὶ λάλον ὕδωρ.

Από τον μελαγχολικό εκείνο τελευταίο χρησμό του μαντείου των Δελφών πέρασαν 16 περίπου αιώνες, μέχρι την πρώτη παγκοσμίου εμβέλειας προσπάθεια αναβίωσης του απολλώνιου πνεύματος στο πλαίσιο των Δελφικών εορτών που ίδρυσε ο Άγγελος Σικελιανός και η πρώτη σύζυγός του Εύα Πάλμερ το 1927-1930.

Σήμερα, σε μία από τις δυναμικότερες μεταβατικές φάσεις στην εποχή του ανθρωπόκαινου που διανύουμε, οι Δελφοί οφείλουν να αναλάβουν πρωτεύοντα ρόλο στα παγκόσμια πολιτισμικά δρώμενα, παρά τις τεράστιες οικονομικές αντιξοότητες που το Κέντρο αντιμετωπίζει, και τις οποίες, ελπίζω, ότι με την απολύτως αναγκαία γενναιόδωρη υποστήριξη της ελληνικής πολιτείας στο άμεσο μέλλον θα καταφέρει να υπερβεί.

Ως Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών έχω θέσει ως προτεραιότητά μου να ενισχύσω και να αναπτύξω περαιτέρω τον ρόλο του Κέντρου ως όντως διεθνούς επίκεντρου, ομφαλού διακίνησης και, κατά το δυνατόν, παραγωγής πολιτισμού (και στον πολιτισμό συμπεριλαμβάνω βεβαίως και τον στοχασμό) και προαγωγής διαλόγου μεταξύ ευρωπαϊκών και όχι μόνο χωρών. Η πολύ πρόσφατη ένταξη στο ταμείο ανάκαμψης της ενεργειακής αναβάθμισης και ανακαίνισης του συνεδριακού κέντρου μας, χάρη στην πρωτοβουλία και τις ενέργειες της υπουργού Πολιτισμού κ. Λίνας Μενδώνη, εγγυάται την απόκτηση εξαιρετικών, εκσυγχρονισμένων υποδομών, που θα συμβάλουν καίρια στον διεθνή προσανατολισμό του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών.

Τρεις είναι οι βασικοί άξονες των καινούργιων δράσεων και πρωτοβουλιών που έχουν αναπτυχθεί και θα αναπτυχθούν περαιτέρω τα επόμενα χρόνια με στόχο την διεθνή εξωστρέφεια του Κέντρου, εκτός από την ενίσχυση των δραστηριοτήτων της Δελφικής Ακαδημίας, που έχει πια εδραιωθεί ως διεθνής θεσμός. ‘

Πρώτον η δημιουργία αυτού που ονομάζω «Διεθνές πολιτιστικό δίκτυο/forum Δελφών». Αυτό θα αφορά στην δημιουργία πολιτιστικών ανταλλαγών μεταξύ διαφόρων χωρών της Ευρώπης αλλά και πέρα από την Ευρώπη, που κάθε χρόνο, με επίκεντρο τους Δελφούς, θα προάγουν και θα προβάλλουν πτυχές της πολιτιστικής παραγωγής μίας συγκεκριμένης ευρωπαϊκής χώρας, αλλά και μιας μη ευρωπαϊκής. Έμφαση θα δίδεται επίσης σε θέματα πολιτιστικής πολιτικής και διαπολιτισμικών συνεργασιών και διαλόγων, ειδικά υπό το πρίσμα των εν εξελίξει και προβλεπόμενων πληθυσμικών μετακινήσεων και των σχετικών κοινωνικοπολιτικών και ιδεολογικών αναπροσαρμογών.

Η δημιουργία ενός τέτοιου δικτύου προϋποθέτει την εδραίωση συνεργασιών τόσο με εθνικούς φορείς, κυρίως το Υπουργείο Πολιτισμού, (όσο και με διεθνείς, όπως η Ουνέσκο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο της Ευρώπης κ.α.) Δεύτερον, ο θεσμός των «Δελφικών Διαλόγων». Κάθε χρόνο θα προσκαλούνται διεθνείς προσωπικότητες, εξαιρετικά επιδραστικές, της παγκόσμιας σκέψης και των επιστημών, οι οποίες θα διερευνούν θέματα που άπτονται σημαντικών τρεχόντων ζητημάτων –προβλημάτων: οικολογική κρίση, η ανθρωπιστική κρίση του προσφυγικού, συνολικά η εποχή που διανύουμε, την οποία σε διάφορα γραπτά μου ορίζω ως «νεομεσαιωνικό μετακαπιταλισμό», βασική παράμετρος της οποίας είναι η μετάβαση προς το μέτα-ανθρώπινο. Τρίτον, η δημιουργία προγράμματος φιλοξενίας σε πολύ σημαντικούς, διεθνώς καταξιωμένους ή πολλά υποσχόμενους καλλιτέχνες, εικαστικούς, μουσικούς, αλλά και στοχαστές ή συγγραφείς, οι οποίοι θα προσκαλούνται στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών με την υποχρέωση να παράγουν έργα, τα οποία θα μένουν στο Κέντρο ή τα οποία θα έχουν άμεση σχέση με την εδώ διαμονή τους (artists/thinkers/authors-in-residence).

Εδώ θα ήθελα να σημειώσω ότι ελάχιστους μόλις μήνες από την ανάληψη της Προεδρίας του Κέντρου Δελφών έχω την χαρά να ανακοινώσω την εξασφάλιση της πιο γενναιόδωρης από ιδρύσεως του Κέντρου Δελφών δωρεάς από ιδιωτικό φορέα. Αναφέρομαι  στην δωρεά της Eurolife. Όλοι εμείς στο Κέντρο είμαστε ευγνώμονες στον Διευθύνοντα Σύμβουλο της Eurolife, τον κ. Αλέξανδρο Σαρρηγεωργίου. Η δωρεά αυτή εξασφαλίζει την πραγματοποίηση του Προγράμματος των Δελφικών Διαλόγων και άλλων δράσεων του Κέντρου. Οι πρώτοι Δελφικοί  Διάλογοι θα πραγματοποιηθούν φέτος τον Ιούνιο υπό την αιγίδα της ΑΕ Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κατερίνας Σακελλαροπούλου και θα εστιάζονται σε ένα από τα πιο φλέγοντα ζητήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο πλανήτης: δημοκρατία και τεχνολογία.

Όπως έχω τονίσει σε διάφορα γραπτά μου, η ανθρωπότητα σήμερα διανύει μία άκρως μεταβατική περίοδο, που την έχω ορίσει ως «νεομεσαιωνικό μετακαπιταλισμό». Τα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου επιβάλλεται να τύχουν της συστηματικής προσοχής κάθε είδους κοινωνικών και πολιτικών φορέων. Ποια είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά της; Θα αναφέρω κάποια μόνο απ’ αυτά με απλά λόγια.

Πρώτον, η άνευ προηγουμένου τεχνολογική εξέλιξη, που υπό την μορφή ψηφιοποίησης πολλών πτυχών της καθημερινότητάς μας (στις οικονομικές συναλλαγές, την επικοινωνία, τις διαπροσωπικές σχέσεις, την βιοπολιτική) έχει σε μεγάλο βαθμό ενισχύσει την βίωση της σχέσης των πολιτών με κέντρα λήψης αποφάσεων ως ιδιαιτέρως αλλοτριωτική. Εδώ τίθεται το εξαιρετικά σημαντικό και σύνθετο θέμα του πώς η τεχνολογία θα υπηρετήσει και δεν θα ποδηγετήσει την συμμετοχικότητα των πολιτών στις δημοκρατικές κοινωνίες. Στενά συνυφασμένο με αυτό είναι και το θέμα του εκσυγχρονιμού του νομικού πλαισίου που θα προστατεύει τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα των πολιτών.

Να σημειώσω παρεμπιπτόντως εδώ, ότι ένα σεμινάριο που δίδαξα το προηγούμενο έτος στο Χάρβαρντ για πτυχές του θέματος αυτού, κυρίως για την εικονική πραγματικότητα και την κρίση της αποτύπωσης της αλήθειας και του πραγματικού σήμερα (hyperreality), ήταν εξαιρετικά δημοφιλές στα πανεπιστημιακά τμήματα όπου διδάσκω, γεγονός ενδεικτικό του ότι η νέα γενιά διψά για μία συστηματική, κριτική ενασχόληση με τα ζητήματα αυτά. Δεύτερον και στενά συνδεδεμένο με το πρώτο, είναι το φαινόμενο της ολοένα αυξανόμενης καχυποψίας των πολιτών προς την οργανωμένη πολιτεία και τον τρόπο με τον οποίο αυτή ασκεί την εξουσία της και καθορίζει τις ζωές των πολιτών, κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, σε περιόδους κρίσης και καταστάσεις «έκτακτης ανάγκης» (π.χ. κατά την διάρκεια της πρόσφατης πανδημίας και της οικονομικής κρίσης).

Τρίτον, η επίδραση του ανθρώπου στο περιβάλλον από την μεταπολεμική περίοδο και εξής, και κυρίως τα τελευταία πενήντα χρόνια, έχει επιφέρει εν πολλοίς μη αναστρέψιμες καταστροφές στον πλανήτη γη, σε τέτοιο βαθμό που οι ειδικοί να ορίζουν την εποχή που διανύουμε ως «ανθρωπόκαινο», κατ’ αναλογίαν προς τις μεγάλες γεωλογικές περιόδους του πλειόκαινου, του πλειστόκαινου κτλ. Σήμερα είναι ο άνθρωπος που περιβάλλει το περιβάλλον του, και όχι το αντίστροφο, με μία ασφυκτικά και απειλητικά ηγεμονική παρουσία. Τέταρτον,  ο παραδοσιακός ανθρωπισμός και τα ανθρωπιστικά ιδεώδη, όπως είχαν διαμορφωθεί κυρίως από τον διαφωτισμό μέχρι και την έναρξη της επανάστασης της ψηφιοποίησης, έχουν υποστεί ριζική αναθεώρηση, και μαζί τους, βεβαίως, και το ίδιο το περιεχόμενο της έννοιας του ανθρώπου.

Για παράδειγμα, η κλωνοποίηση, οι επαναστάσεις στην βιοϊατρική και γενικά ο προσδιορισμός του ανθρώπινου είδους από την τεχνολογία έχει οδηγήσει στην μετάλλαξη του ανθρώπου σε «cyborg», ενός είδους τα οργανικά μέλη του σώματος του οποίου συχνά συμπληρώνονται από μέλη τεχνολογικά κατασκευασμένα. Βρισκόμαστε, δηλαδή, ήδη στην εποχή του μετα-νθρώπινου (posthumanism).

Πέμπτον, η πολιτιστική παγκοσμιοποίηση, που συχνά αποικιοκρατεί εντόπιες πολιτισμικές παραδόσεις και δυνατότητες, και οδηγεί σε ομογενοποίηση αντιλήψεων και συμπεριφορών.

Έκτον, μία άκρως ωφελιμιστική αξιολόγηση των δυνατοτήτων και προτεραιοτήτων πολιτειών και πολιτών: το βλέπουμε αυτό συχνά στην εκπαίδευση, όπου ερευνητικά πεδία που δεν είναι επενδεδυμένα με άμεση ανταλλακτική αξία και δεν προσφέρουν στην ωφελιμιστική παραγωγική διαδικασία, όπως οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, υποβαθμίζονται ολοένα και περισσότερο, παρά την τεράστια συμβολή τους στην μελέτη αλλά και την διαμόρφωση του κοινωνικού γίγνεσθαι. Έβδομον, η σε διάφορες περιπτώσεις υποκατάσταση του πολιτικού, υπό την έννοια  τομέα και δικτύου δράσης (the political) από το οικονομικό (the economic).

Το είδαμε αυτό π.χ. με την μεγάλη παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008, όπου πολιτικοί θεσμοί αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν την σχεδόν απόλυτη παντοδυναμία των λεγόμενων «αγορών», λες και οι αγορές αυτές προέκυψαν έξαφνα και από μόνες τους.  Όγδοον, στον χώρο της γεωπολιτικής, ο νεομεσαιωνισμός εκφράζεται με έναν άκρως επικίνδυνο πολιτικό νεο-μεσσιανισμό. Κατά τόπους, αυταρχικοί ηγέτες/μεσσίες  οραματίζονται αυτοκρατορίες προνεοτερικού, σχεδόν μεσαιωνικού τύπου. Δείτε τι συμβαίνει με τον πόλεμο στην Ουκρανία αλλά και με το νεοθωμανικό παραλήρημα της τουρκικής ηγεσίας.

Εδώ δεν είναι ο χώρος και ο χρόνος να επεκταθώ περαιτέρω στα ζητήματα αυτά. Τα αναφέρω κυρίως για να αναδείξω την θεματική που οι Δελφικοί Διάλογοι θα καλύψουν τα επόμενα χρόνια. Έχω την πεποίθηση, ότι θέτοντας ως προτεραιότητα την διερεύνηση, από διαφορετικές οπτικές και μέσω διαφορετικών δράσεων, τέτοιων θεμάτων που έχουν άμεση σχέση με τις ραγδαίες εξελίξεις που βιώνει σήμερα η ανθρωπότητα στους χώρους του πολιτισμού, της σκέψης, της πολιτικής και των επιστημών, το Κέντρο Δελφών θα μπορέσει να αναδειχθεί σε δυναμικό, σύγχρονο ομφαλό του παγκόσμιου πολιτισμού και της παγκόσμιας σκέψης.

Ελπίζω ότι κάποια από τα ερωτήματα/θέματα που μόλις ανέφερα απασχολήσουν και κάποιους από τους εκλεκτούς ομιλητές στο όγδοο οικονομικό φόρουμ Δελφών, στο οποίο εύχομαι καλή επιτυχία, ανάλογη με εκείνη όλων των προηγούμενων ετών. Και θα ήθελα να συμπληρώσω την ευχή μου με μια ευχή εμπνευσμένη από το ποίημα Stone from Delphi (Πετρα από τους Δελφούς), που έγραψε το 1984 ο πολύ καλός μου φίλος και συνάδελφός μου για ένα διάστημα στο Χάρβαρντ, ο φιλέλληνας Νομπελίστας ποιητής Seamus Heaney

The Stone from Delphi

To be carried back to the shrine some dawn
when the sea spreads its far sun-crops to the south
and I make a morning offering again:
that I may escape the miasma of spilled blood,
govern the tongue, fear hubris, fear the god
until he speaks in my untrammeled mouth.
Και, σε ελαφρώς παραλλαγμένη εκδοχή στα ελληνικά:

Την Πέτρα από Τους Δελφούς

Να την επιστρέψουμε στον ναό κάποιαν αυγή

όταν η θάλασσα απλώσει τους μακρινούς ηλιακούς καρπούς της προς τον νότο

και να κάνουμε μια πρωινή δεητήρια προσφορά για άλλη μια φορά

με την ευχή να ξεφύγουμε το μίασμα του χυμένου αίματος,

να κυβερνούμε την γλώσσα μας, να φοβόμαστε την ύβριν, να φοβόμαστε τον θεό,

μέχρι που να μιλήσει με παρρησία στο στόμα μας.

Ο Παναγιώτης Ροϊλός είναι Καθηγητής Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών

Το παραπάνω κείμενο είναι ο εναρκτήριος λόγος του στο όγδοο Οικονομικό Φόρουμ Δελφών