Ανέστιος, αλήτης, φυγάς

«Βλέπω τη διαρκή επανάσταση φυτών και λουλουδιών», υμνεί ο μέγας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης στο «Αξιον εστί». Και φυσικά, για να τιμήσουμε τη μέρα της Πρωτομαγιάς που έρχεται και τη γιορτάζουμε σε όλο το βάθος και το πλάτος της σημασίας της, ας προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε, χωρίς την ισοπέδωση της συνήθειας, τι σημαίνει επανάσταση, ανατρέχοντας στην ιστορία του κόσμου.

Καταρχάς το έτυμον της λέξης «Επανάσταση», επί, ανά, στάσις. Η λέξη «στάσις», από το «ίστημι», στέκομαι, και οι προθέσεις «επί» και «ανά» που σημαίνουν συνεχή επανάληψη και εποπτεία. Δεν διαφέρει, γνωσιολογικά τουλάχιστον, και η λέξη «Αναγέννηση». Η ιστορία της ανθρωπότητας ξεκινά από τη στιγμή που ο άνθρωπος ήρθε στον κόσμο, και για να είμαστε συγκεκριμένοι, από τη στιγμή που έκανε τα τέσσερα πόδια δύο, και τα άλλα δύο εξελίχθηκαν σε εργαλεία παραγωγής έργου και επέμβασης στη φύση, με σκοπό την εκμετάλλευση (τι όρος έξοχος και αυτός!). Ο μέγας ποιητής της γενιάς μας δεν έκανε ούτε λυρισμό, ούτε φιλολογία, αναφερόμενος στην επανάσταση φυτών και λουλουδιών. Με τρόπο λεκτικής τόλμης μας καλεί να τιμήσουμε μια αιώνια επανάληψη των φαινομένων της φύσης. Δεν είναι τυχαία, βέβαια, η ακρίβεια του συγγραφέα της Παλαιάς Διαθήκης που, καταγράφοντας το γεγονός της ύπαρξης του κόσμου, χρησιμοποιεί το ρήμα «γίγνομαι». Η επιταγή «γενηθήτω» σημαίνει «να αρχίσει και να συνεχίσει κάτι να εξελίσσεται».

Από τη στιγμή που η επιθυμία, η βούληση του Θεού, θέλετε της Φύσης (δεν θα τα χαλάσουμε) εκφράστηκε, εκ του μηδενός άρχισε να υπάρχει τάξη της ύλης που ονομάστηκε κόσμημα, κόσμος, στολίδι, αριστούργημα. «Τι αριστούργημα ο άνθρωπος», ορίζει ο σαιξπηρικός Αμλετ. Και εγκαινιάστηκε η εξελικτική του μοίρα, με συνεχείς γεννήσεις, ανανεώσεις, αναδιπλώσεις. Και είναι τέτοια η δυναμική αυτής της εξελικτικής πορείας που μόνο πάλι με τη βούληση ενός Θεού της Φύσης μπορεί να σταματήσει. Ζούμε και θα ζούμε για χιλιάδες χρόνια σε ένα σύμπαν που συνεχώς εξελίσσεται, αλλάζει έτη, ώστε το μόνο πράγμα, η μόνη ενέργεια που δεν αλλάζει, είναι η Αλλαγή!!

Γνωρίζω πως αυτές οι σκέψεις συνήθως κουράζουν, ίσως γιατί είμαστε ανίκανοι να κατανοήσουμε τον λόγο αυτής της νομοτέλειας, αυτού δηλαδή του νόμου που καταγράφει την πορεία προς το τέλος, τον σκοπό. Και ίσως, επειδή αδυνατούμε να κατανοήσουμε τον σκοπό, καταλήγουμε σε μια ειμαρμένη, μια καταδίκη που μας υποχρεώνει να πορευόμαστε χωρίς να κατανοούμε πάντα τον λόγο της οδοιπορίας, εκτός και αν πιστεύουμε, χωρίς να μπορούμε να εξηγήσουμε, τον λόγο της πίστεως και της εμπιστοσύνης στις παραδοχές της.

Οταν, λοιπόν, ο ποιητής αξιολογεί ως μέγα γεγονός της υπάρξεως του κόσμου τη συνεχή επανάσταση, είναι ευκαιρία κάθε φορά να αφομοιώσουμε λίγη σκέψη πάνω σε αυτή την ευλογία ή με καταδίκες της αιώνιας επανάληψης. Ο μέγας Γκαίτε στο αριστούργημά του «Φάουστ» αρχίζει με συμβάντα στον ουρανό. Εκεί ο επαναστάτης άγγελος Μεφιστοφελής ζητάει από τον Δημιουργό του κόσμου να του επιτρέψει να «πειράξει» (εξ αυτού και η εξαίσια λέξη – έννοια «πειρασμός») τον εκλεκτό του Θεού, σοφό Φάουστ. Ετσι άλλη μια φορά ο κόσμος προχωρεί, παλεύοντας με τον άλλον του εαυτό. Από την εποχή που διαθέτουμε πληροφορίες, φοβίες, ελπίδες, προοπτικές, κινδύνους στην Αρχαία Αίγυπτο, στους Σουμέριους, στους Εβραίους, στους Ελληνες των ομηρικών επών παλεύουν δύο αντίπαλες οντότητες, θεότητες, ιδιότητες, υποστάσεις, μια δημιουργική και μια καταλυτική, μια Θέση και μια Αρση, μια Θέση και μια Αρνηση. Αυτό ανεξάρτητα από εποχή και γλώσσες, είναι το αιώνιο δίπολο που συχνά αναφέρεται ως Φύση του Καλού και Φύση του Κακού, αλλά είναι συναρτήσεις του Οντος και νοούνται μαζί, αδιαίρετα ως υπάρξεις, αλλά εναλλακτικά, ώστε κάθε θέση του ενός να είναι άρση του άλλου. Οι όψεις του ίδιου νομίσματος. Θυμίζω πως η λέξη «νόμισμα» είναι ουσιαστικό που σημαίνει το αποτέλεσμα (όλα τα εις μι – μα, ουδέτερα), αποτέλεσμα ενός νόμου, όπου βέβαια «νόμος» από το ρήμα «νέμω», μοιράζω. Αρα νομοτέλεια είναι η μοιρασιά, το μερίδιο του σκοπού, όταν τελειώνει η μοιρασιά, μια αμοιβή, ένα κέρδος, μια κατάκτηση.

Αν, λοιπόν, επισκεφτούμε τη γνωστή ιστορία του ανθρώπου μέσω κάθε είδους παράδοσης (προφορικής, γραπτής, προφητικής, νομοτελειακής) θα αναγνωρίσουμε, όχι δύσκολα, συχνά καταλυτικά, πως η ζωή με όποια μορφή πορεύεται σε μια οδό με δύο αντίθετες κατευθύνσεις και ο οδοιπορών, ζώο, φυτό, άνθρωπος, αστέρας συνεχώς παλινδρομούν, αλλάζουν κατεύθυνση, επιλέγουν άλλον ορίζοντα προς τον οποίο και από τον οποίο έλκονται, έτσι ώστε η ανθρώπινη περιπέτεια είναι από τη φύση της αντιφατική. Και ίσως αυτή είναι και η γοητεία της, ο λόγος να τη βιώσει κανείς και να προσπαθεί να την αλλάξει.

Είναι απλώς συγκυρία, τερτίπι της ιστορίας του ανθρώπου, παίγνιο το γεγονός πως η θέα της ανθρώπινης πορείας ορίζεται από δύο δρόμους και δύο περιπατητές που, αν τα αντικρίσει κανείς από απόσταση, είναι ένας ο δρόμος και ένας ο διαβάτης. Οσο βαθιά κι αν ανατρέξουμε, όσο μας επιτρέπουν αισθήσεις και λογική, ακόμη και φαντασία, πάντα θα συναντήσουμε Αυτό και το Αλλο, δύο όψεις του ίδιου νομίσματος (κρατήστε πάλι την έννοια του νομίσματος, όπου είναι μια νομοτέλεια για μοιρασιά του σκοπού. Εξάλλου δύο μάτια έχουμε για να βλέπουμε το ένα!). Η λογική μας προικίζει, ακόμα κι αν δεν το αντιλαμβανόμαστε μέσα στην καθημερινή συνθήκη, με τη συνειδητοποίηση αυτού του άτεγκτου διλήμματος, το χάος και το άπειρο, την ύλη και το πνεύμα, το πάθος και την απάθεια, την αλήθεια (όποια αλήθεια) και το ψέμα (όποιο προβάλλεται ως ψέμα). Εντέλει όλα καταλήγουν στην αντιπαράθεση ζωής και θανάτου, ύπαρξης και ανυπαρξίας.

Οταν η πολιτισμένη (τρομάρα της!) ανθρωπότητα ανακάλυψε χαμένες ανθρώπινες φυλές στην Αφρική, στην Ασία, στην Αμερική, στην Αυστραλία. Εμεινε άναυδη, διαπιστώνοντας πως όλοι έχουν έναν θεό. Είδωλα; Νόημα; Εγινε σημασία; Εγινε κατανοητό, και μάλιστα συχνά βίαια, πως η ανθρώπινη ύπαρξη πατάει σε δύο βάρκες, η μία οδεύει προς τον βυθό, η άλλη ανοίγει φτερά να πετάξει. Η μεγάλη πνευματική ανακάλυψη που κάνει τον άνθρωπο να διαφέρει από την άλλη έμβια φύση είναι ακριβώς αυτός ο δυϊσμός που συνοδεύει τον άνθρωπο από τη στιγμή που γύρισε τις πλάτες του στα άλλα ζώα, στα άλλα οργανικά όντα. Και αυτό ήταν μια επανάσταση ενάντια στη δημιουργία, όποιος και να ήταν ο δημιουργός. Η ανακάλυψη, η εφήμερη του Αλλου Κόσμου είναι το κυρίαρχο δομικό στοιχείο στην κατανόηση του φαινομένου της ύπαρξης.

Χωρίς αυτή την κατανόηση δεν θα υπήρχαν νόμοι, τέχνες, πολιτεύματα, μνημεία. Διότι ως γνωστόν ο άνθρωπος είναι λογικό ζώον, διότι είναι μνήμον ζώον. Μνήμον, αλλά δημιουργικό, αφού μπορεί να αναδημιουργεί, να μιμείται, να αντιπαραθέτει, να συγκρίνει, να απορρίπτει και να υλοποιεί οράματα. Γιατί; Διότι είναι, κατά τους αρχαίους και σύγχρονους σοφούς, τέκνο της Ανάγκης. Τα ζώα έχουν ανάγκες και πορεύονται ανίδεα, ο άνθρωπος γνωρίζει την έλλειψη και γίνεται ποιητής αναπληρωμάτων. Κι όλα αυτά, γιατί κάποτε, υπακούοντας σε αδήριτη ανάγκη, έκανε τα τέσσερα πόδια δύο και, αντί να κοιτά, όπως όλα τα ζώα, τη γη, άνω θρώσκει και αναζητά εκεί καταφύγιο. «Φυγάς θεόθεν και αλήτης», κατά τον Ηράκλειτο.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΝΕΑ