Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Κλασικοί Χρόνοι (Μέρος Α’)

Τους Αρχαϊκούς Χρόνους, που εξετάσαμε στα τέσσερα προηγούμενα άρθρα μας, διαδέχθηκε η περίφημη Κλασική Εποχή, που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ., καθώς εκτείνεται από το 490/480 π.Χ. (ξέσπασμα Περσικών Πολέμων) έως το 323 π.Χ. (θάνατος Μεγάλου Αλεξάνδρου). Κατά τη διάρκεια των χρόνων αυτών σημειώθηκαν μείζονος σημασίας εξελίξεις στο πολιτικοστρατιωτικό πεδίο: οι κρισιμότατοι για τους Έλληνες εν συνόλω Περσικοί Πόλεμοι, η σύμπηξη της Α’ και της Β’ Αθηναϊκής Συμμαχίας, ο ολέθριος Πελοποννησιακός Πόλεμος, η σπαρτιατική ηγεμονία, η βραχείας διάρκειας ανάδυση των Θηβών ως μεγάλης δύναμης, η επικράτηση του βασιλείου των Μακεδόνων υπό την ηγεσία αρχικά του Φιλίππου Β’ και ακολούθως του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Σημαντικές, όμως, ήταν οι μεταβολές που επήλθαν και σε όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής. Στις ακμαίες πόλεις των Κλασικών Χρόνων καλλιεργήθηκε η πολιτική σκέψη, εξελίχθηκε το δημοκρατικό πολίτευμα και αναβαθμίστηκε η θρησκευτική οργάνωση. Ειδικότερα όσον αφορά το γραπτό λόγο τής υπό εξέταση περιόδου, αναπτύχθηκε η λογοτεχνική και επιστημονική συγγραφή, ενώ αυξήθηκαν οι δημόσιες αλλά και οι ιδιωτικές επιγραφές, καθώς οι ανθρώπινες δραστηριότητες, τόσο από συλλογικής όσο και από ατομικής απόψεως, καταγράφονταν.

Πέραν των διακρατικών επαφών, που είχαν ενισχυθεί και πυκνώσει ήδη από τους Αρχαϊκούς Χρόνους, καθοριστική επίδραση στη γλώσσα και στη γραφή άσκησε κατά την Κλασική Εποχή η εμπέδωση και ισχυροποίηση του δημοκρατικού πολιτεύματος στην Αθήνα. Μάλιστα, η πόλη-κράτος των Αθηνών ήταν εκείνη που, πέραν πάσης αμφιβολίας, κρατούσε τα σκήπτρα στο γραπτό πολιτισμό των Κλασικών Χρόνων.

Η νικηφόρος έκβαση των Περσικών Πολέμων σηματοδότησε την ανάπτυξη ολόκληρου του ελληνικού κόσμου, προπάντων δε της Αθήνας, που διαδραμάτισε ηγετικό ρόλο στις σκληρές συγκρούσεις των Ελλήνων με τους Πέρσες, τους κατεξοχήν βαρβάρους. Όμως, η Αθήνα των Κλασικών Χρόνων δεν υπερείχε μόνο ως στρατιωτική (ιδίως ναυτική) δύναμη, αλλά και –κυριότατα– ως πολιτικοκοινωνική οντότητα. Θεμέλιος λίθος της υπεροχής αυτής υπήρξε ασφαλώς το αθηναϊκό πολίτευμα, η αθηναϊκή δημοκρατία, που συνέχισε να διευρύνεται και να βελτιώνεται ακόμα και μετά τις καίριες πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, του αποκληθέντος θεμελιωτή της δημοκρατίας, στα τέλη των Αρχαϊκών Χρόνων (508-507 π.Χ.).

Σε επίπεδο πολιτικής πρακτικής –η οποία, πρέπει να σημειωθεί, συμβάδιζε με την ολοένα εξελισσόμενη πολιτική θεωρία–, κυρίαρχα σώματα αλλά και θεσμοί της πόλης-κράτους της Αθήνας ήταν η Βουλή και η Εκκλησία του Δήμου. Όλες οι αποφάσεις για τις δημόσιες υποθέσεις, για τα ζητήματα του κράτους, λαμβάνονταν από την Εκκλησία του Δήμου, αφού πρώτα η Βουλή προέβαινε στην κατάρτιση των προβουλευμάτων, δηλαδή των προσχεδίων νόμων που εισάγονταν προς συζήτηση και ψήφιση (παγκοίνως γνωστή είναι η φράση «έδοξεν τήι βουλήι και τώι δήμωι», δηλαδή «Απόφαση της Βουλής και του Δήμου»). Συστατικά στοιχεία του αθηναϊκού πολιτεύματος ήταν οι δέκα κλεισθένειες φυλές (πενήντα εκπρόσωποι-πρόκριτοι από καθεμία φυλή συγκροτούσαν τη Βουλή των Πεντακοσίων), οι οποίες εναλλάσσονταν στη θέση της πρυτανεύουσας φυλής της Βουλής (η εν λόγω φυλή αναγραφόταν στην αρχή των ψηφισμάτων), και οι δήμοι, οι μικρής κλίμακας αυτοδιοικούμενες κοινότητες.

Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι ήδη από τις αρχές των Κλασικών Χρόνων τα ονόματα των Αθηναίων αναγράφονταν στις αναθηματικές επιγραφές στην πλήρη μορφή τους, με την ακόλουθη σειρά: όνομα, πατρώνυμο, όνομα που φανέρωνε το δήμο στον οποίον ανήκαν (π.χ., Θουκυδίδης Ολόρου Αλιμούσιος). Πέραν των αφιερώσεων αυτών, ενδιαφέρον παρουσιάζουν στις αρχές της Κλασικής Εποχής και οι όροι, οι λίθινες ενεπίγραφες στήλες που είχαν αρχίσει να χρησιμοποιούνται για την τοποθέτηση ορίων, άλλως πως για την οριοθέτηση των χώρων.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η Πνύκα, τόπος σύγκλησης της Εκκλησίας του Δήμου στην Αθήνα των Κλασικών Χρόνων.