Ο δύσκολος ευρωπαϊκός δρόμος

Η ιστορία των σχέσεων της Ελλάδας µε την Ευρώπη έχει γραφτεί πολλές φορές και συχνά µε τρόπο που αγγίζει τα όρια της µυθολογίας. Στο ένα άκρο βρίσκεται η εξιδανίκευση µιας Ευρώπης που εξαρχής ήταν ο προορισµός της χώρας και που η σύνδεσή της Ελλάδας µε αυτήν θα αποτελούσε τον µόνο δρόµο για την ανάπτυξη και την ευηµερία. Στο άλλο άκρο, µια δαιµονοποίηση της Ευρώπης, που καταγράφηκε σε διάφορες ιστορικές στιγµές, από τις αρχικές συζητήσεις για τη σύνδεση της Ελλάδα µε την τότε ΕΟΚ, έως τις αντιπαραθέσεις της εποχής των Μνηµονίων.

Σημαντική διάσταση αυτών των ταλαντεύσεων, αλλά και των εναλλασσόμενων δαιμονοποιήσεων και εξιδανικεύσεων, ο ρόλος της Γερμανίας. Πράγμα λογικό, μια που η χώρα που ταυτίστηκε στη συλλογική μνήμη της χώρας με τη βαναυσότητα της Κατοχής, επρόκειτο να γίνει και η χώρα – κλειδί στην εξέλιξη των σχέσεων της Ελλάδας με την Ευρώπη. Ολα αυτά παραπέμπουν στην ανάγκη μιας κριτικής επανεξέτασης αυτής της ιστορίας. Και αυτό ακριβώς κάνει το βιβλίο του Χρήστου Τσάκα «Με το βλέμμα στην Ευρώπη. Οι ελληνογερμανικές σχέσεις μετά τον πόλεμο (1953 – 1981)», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Το πρώτο σημείο που επισημαίνει ο Τσάκας είναι ότι η στροφή των μετεμφυλιακών κυβερνήσεων προς την Ευρώπη, άρα και προς τη Γερμανία, ήταν αποτέλεσμα του καταγεγραμμένου γεγονότος ότι η στενή σχέση με τις ΗΠΑ, που σφυρηλατήθηκε στη διάρκεια του Εμφυλίου, όταν η αμερικανική βοήθεια ήταν καθοριστική για τη νίκη της «εθνικής παράταξης», δεν μεταφράστηκε μετά το τέλος του Εμφυλίου σε εκείνη την επενδυτική βοήθεια που θα οδηγούσε στην οικονομική ανάπτυξη και ακόμη και τα ποσά του Σχεδίου Μάρσαλ δεν είχαν κάποιο ουσιώδες αποτέλεσμα σε αυτή την κατεύθυνση. Ακόμη χειρότερα, οι ΗΠΑ έδειχναν στις αρχές της δεκαετίας του 1950 να είναι αντίθετες σε σχέδια για μεγάλες επενδύσεις που οι κυβερνήσεις της εποχής θεωρούσαν ιδιαίτερα κεντρικά.

Στροφή προς τη Γερμανία

Ολα αυτά οδηγούν στην αναζήτηση σχέσεων με τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, τη Γαλλία αλλά και τη Γερμανία, την ίδια ώρα που και η Γερμανία αναζητούσε τρόπους να ενισχύσει τη θέση των δικών της επιχειρήσεων. Πλευρά αυτών των σχέσεων και ο ρόλος ελλήνων επιχειρηματιών και παραγόντων που εκπροσωπούσαν γερμανικά συμφέροντα (ενίοτε και στη διάρκεια της ίδιας της Κατοχής, όπως δείχνει η περίπτωση του Ιωάννη Βουλπιώτη). Ομως, το πιο βασικό στοιχείο ήταν ο τρόπος που ήδη από τη δεκαετία του 1960 η στροφή προς την Ευρώπη και τη Γερμανία φάνηκε να είναι ο μόνος τρόπος για να προωθηθούν διαδικασίες καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού. Φυσικά, αυτή η διαδικασία αναβαθμισμένων οικονομικών σχέσεων δεν ήταν χωρίς αντιφάσεις ή σκληρές διαπραγματεύσεις, ιδίως από τη στιγμή που υπήρχαν ταλαντεύσεις και εντός της Γερμανίας σε σχέση με τις δικές της «εθνικές» βιομηχανικές πολιτικές.

Την ίδια στιγμή ο Τσάκας υπενθυμίζει ότι και η ίδια η επιλογή της «ευρωπαϊκής στροφής» της ελληνικής οικονομίας, που οδήγησε και στην αρχική συμφωνία σύνδεσης, δεν ήταν χωρίς αντιρρήσεις. Ας μην ξεχνάμε ότι σε μεγάλο βαθμό η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη στην Ελλάδα της περιόδου στηριζόταν και σε ένα ορισμένο δασμολογικό καθεστώς που προστάτευε την εγχώρια παραγωγή. Καθόλου τυχαία στη δεκαετία του 1960 δεν ήταν λίγες οι εκτιμήσεις ότι η σύνδεση με την ΕΟΚ θα είχε ένα σημαντικό οικονομικό κόστος και δεν προέρχονταν όλες από την Αριστερά. Αυτό, άλλωστε, υπογραμμίζει ότι η επιλογή σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, όπως μεθοδεύτηκε και από κυβερνήσεις και από σημαντικές μερίδες του επιχειρηματικού κόσμου, δεν αφορούσε ποτέ απλώς κάποια άμεσα οικονομικά οφέλη, αλλά μια συνολικότερη στρατηγική εκσυγχρονισμού και οικονομικής αναβάθμισης, που έβλεπε θετικά ακόμη και την πίεση από την αυξημένη έκθεση στον ανταγωνισμό που θα συνεπαγόταν, στοιχείο που την κάνει μια κατεξοχήν ηγεμονική στρατηγική που δεν περιοριζόταν στα άμεσα οικονομικά συμφέροντα.

Χούντα και ΕΟΚ

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ο τρόπος που ο Τσάκας παρουσιάζει πώς η διαδικασία σύνδεσης με την ΕΟΚ, αλλά και οι σχέσεις με τη Γερμανία δεν διακόπηκαν στη διάρκεια της δικτατορίας. Μπορεί να υπήρξε η αποπομπή από το Συμβούλιο της Ευρώπης ή το «πάγωμα» κάποιων διαδικασιών, όμως δεν διακόπηκαν οι οικονομικές σχέσεις, την ώρα που και η ίδια η χούντα αναζητούσε τρόπους να συνεχιστεί η ενταξιακή διαδικασία, με την προσπάθεια για μια «ελεγχόμενη» μετάβαση σε μια επίφαση κοινοβουλευτισμού να συνδέεται και με αυτή την επιδίωξη.

Στη Μεταπολίτευση

Σε αυτό το φόντο, ο Τσάκας καταγράφει τον τρόπο που η Μεταπολίτευση σήμαινε τελικά την επιτάχυνση της διαδικασίας της ένταξης στην ΕΟΚ, καθώς θεωρήθηκε εκτός των άλλων ότι αποτελούσε και την απάντηση στις ήδη ορατές αντιφάσεις ενός αναπτυξιακού μοντέλου που όδευε προς κρίση. Και βέβαια δεν είναι χωρίς σημασία ότι στη στρατηγική αυτή δεν προσανατολίστηκε μόνο η ΝΔ, αλλά από ένα σημείο και μετά και το ΠΑΣΟΚ, αποδεικνύοντας την ευρύτερη συναίνεση που είχε διαμορφωθεί.

Μια στρατηγική καθόλου ουδέτερη

Οριοθετώντας την ανάγνωσή του από μια σειρά από απλουστευτικές θεωρήσεις των ελληνογερμανικών σχέσεων και της διαδικασίας πρόσδεσης στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, το βιβλίο του Τσάκα επιτρέπει να τη δούμε ως μια διαδικασία που δεν ήταν ούτε «ουδέτερη», ούτε είχε να κάνει απαραίτητα με τις ρητορικές που τη δικαιολόγησαν στο όνομα κάποιου «ευρωπαϊκού οράματος». Αντιθέτως, είχε να κάνει με ταξικές στρατηγικές, συχνά αντικρουόμενες, και τα συγκεκριμένα κοινωνικά συμφέροντα που αυτές αντιπροσώπευσαν.