Γιάννης Ψυχάρης: Ένας από τους ήρωες που δημιουργούν την ιστορία

Αν ο Ψυχάρης ήταν μονάχα σπουδαίος καθηγητής της γλωσσολογίας ή πρωτοπόρος λογοτέχνης, θ’ αφίναμε στους γλωσσολόγους να τον μνημονέψουν κάποτε μέσα σε γεραρούς περιβόλους, ή στους λογοτέχνες να τον ξετινάξουν μέσα στα πρωτοποριακά περιοδικά τους. Ο Ψυχάρης όμως είνε κάτι το ασύγκριτα σπουδαιότερο από γλωσσολόγος ή λογοτέχνης, και γι’ αυτό δεν μειώνουν καθόλου την προσωπικότητά του ούτε τα ενδεχόμενα γλωσσολογικά λάθη του ούτε και οι πιθανές καλλιτεχνικές αποτυχίες του. Θα χρειαζόταν να γραφή η βιογραφία του –όχι σχολαστική ή διθυραμβική εξιστόρηση της ζωής του, αλλά βιογραφία γραμμένη με την κατανόηση που είνε απαραίτητη για μια ζωή στην οποία οι παραξενιές και οι εκρήξεις δεν ήταν σπάνιες– για να ξαναζωντανέψη με όλη τη δυναμική σημασία της η πολύπλευρη προσωπικότητα του ανθρώπου που σαράντα χρόνια αναστάτωνε από μακρυά τη ρωμιοσύνη. Στο σύντομο περιθώριο ενός άρθρου θα περιοριστούμε αναγκαστικά σε μερικές βασικές απόψεις που βοηθούν την ιστορική τοποθέτηση του Ψυχάρη.

Τον είπαν Δάσκαλο και είνε αληθινά Δάσκαλος του Γένους. Φοβούμαι όμως πως τον παρεξήγησαν. Πολύ περισσότερο από απλός Δάσκαλος της γλωσσολογίας και της λογοτεχνίας, ο Ψυχάρης ήταν και θα μείνη για τον ελληνισμό Δάσκαλος Ζωντάνιας, Ενέργειας και Θάρρους, Δάσκαλος Συνέπειας και Αφοσιώσεως σε μιαν Ιδέα. Και κάτι ακόμα πιο τρανό. Άνθρωπος δράσεως ιδεολογικής. Ηγέτης, μαχητής και πραγματοποιητής. Το τελευταίο αυτό χαρακτηριστικό του είνε που τον κάνει μια από τις εξαιρετικώτερες φυσιογνωμίες της ιστορίας μας, προπάντων της σύγχρονης, όπου οι ιδεολογικοί μαχητές είνε λιγοστοί και οι δημιουργικοί μαχητές σχεδόν ανύπαρκτοι.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 4.8.1938, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Όσοι δεν μπήκαν στο αληθινό νόημα του έργου του Ψυχάρη νομίζουν πως τον μειώνουν αμφισβητώντας το ότι ήταν εφευρέτης θεωρίας ή σοφός ή καλλιτέχνης. Τα επιχειρήματά τους δείχνουν απλούστατα πως παρεξήγησαν το μεγαλείο του.

Ισχυρίσθηκαν πως ο Ψυχάρης δεν είπε τίποτα ή σχεδόν τίποτα το σωστό που να μην το είχαν πη άλλοι πριν από εκείνον. Κι’ αλήθεια, το γλωσσικό ζήτημα ήταν πολλές φορές αιωνόβιο όταν φάνηκε ο Ψυχάρης. Πολλές φορές αιωνόβια και τα κυριώτερα επιχειρήματα των δημοτικιστών. Ας παραδεχτούμε πως ο Ψυχάρης δεν πρόσθεσε κανένα νέο επιχείρημα. Πρόσθεσε όμως το παν: την πραγματοποίηση του δημοτικισμού. Κι’ αυτή είνε η δόξα του. Ο Ψυχάρης ήταν από τους ήρωες που δημιουργούν την ιστορία. Παίρνουν αυτό που οι κοινοί θνητοί παρατούν, όνειρα, σχέδια, κουβέντες, και το μεταμορφώνουν σε χειροπιαστή πραγματικότητα – σε ζωή. Μπορεί να μην είνε σοφοί, αλλά είνε μεγάλοι.

Είπαν ακόμη πως ο Ψυχάρης δεν ήταν «τόσο σπουδαίος» γιατί, μη έχοντας άμεση επαφή με τον ελληνικό λαό και επηρεασμένος από τις γλωσσολογικές θεωρίες της εποχής του, ξεπερασμένες σήμερα, παρασύρθηκε σε λάθη και υπερβολές απαράδεκτες. Αυτό είνε αλήθεια. Είνε επίσης αλήθεια πως άλλοι νεώτεροί του, φωτισμένοι για καιρό από τον Ψυχάρη, αλλά καλλίτερα προσαρμοσμένοι στην ελληνική γλωσσική πραγματικότητα, μπόρεσαν να διακρίνουν καλλίτερα ωρισμένες αποχρώσεις του γλωσσικού προβλήματος. Κι’ όμως, ένα είνε βέβαιο: όσο ο Ψυχάρης ζούσε, μ’ όλα τα λάθη και τις υπερβολές του Δασκάλου, ο δημοτικισμός, πολεμώντας εχθρούς παντοδυνάμους, προχώρησε αδιάκοπα και στο τέλος επιβλήθηκε. Πάνε δέκα χρόνια που ο Ψυχάρης έλειψε. Έλειψαν και οι ακρότητές του, που προκαλούσαν αντίδραση και μέσα στους δημοτικιστές ακόμη. Το ζήτημα έμεινε στα χέρια των ανθρώπων που έβλεπαν καλλίτερα από κείνον. Κι’ όμως – κι’ όμως ο δημοτικισμός όχι μόνο δεν προχώρησε πια, αλλά βρίσκεται ουσιαστικά σε υποχώρηση. Γιατί έλειψε ο Γιάννης Ψυχάρης. Έλειψε η δύναμη που έσπρωχνε ασυγκράτητα εμπρός κι’ εκείνους ακόμη που διστάζανε να τον ακολουθήσουν. Έλειψε ο δημιουργός, και η σοφία των διαδόχων του δεν φτάνει.

Ας αφίσουμε όμως για την ώρα τα επιχειρήματα των επικριτών του και ας περιοριστούμε σε δύο διαπιστώσεις που δείχνουν –δίπλα στη δυναμική– την ηθική αξία της προσωπικότητος του Ψυχάρη.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 4.8.1938, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Διαπίστωση πρώτη: ο Ψυχάρης είνε ο μόνος Έλλην που από την Απελευθέρωση κι’ εδώ κατώρθωσε να κάνη τον ελληνισμό να συγκινηθή με διάρκεια για μιαν Ιδέα. Και άλλοι βέβαια μπόρεσαν να βγάλουν κάπως τους Έλληνες από την αβουλία τους, να τους κάνουν να παθιαστούν, ν’ αγωνιστούν για κάμποσο καιρό. Οι φωτιές όμως που άναψαν ή ήταν φλόγες της στιγμής που έσβυσαν αμέσως ή πήραν χαρακτήρα αγώνων προσωπικών, εμπάθειας και μίσους. Με τον Γιάννη Ψυχάρη ο ελληνισμός –ό,τι ο ελληνισμός είχε το καλλίτερο– συγκινήθηκε και αγωνίστηκε σαράντα χρόνια για ένα ιδανικό. Ο εγωκεντρισμός του Δασκάλου, όσο ενοχλητικός κι’ αν ήταν για τους άλλους, υποχώρησε πάντα μπροστά στην Ιδέα. Από μέρους του Ψυχάρη –παρά τις προσπάθειες των αντιπάλων του– ο αγώνας διατηρήθηκε πάντα στο ιδεολογικό πεδίο.

Διαπίστωση δεύτερη: ο Ψυχάρης είνε ο μόνος ηγέτης που σαράντα ολόκληρα χρόνια πολέμησε αλύγιστος για την ίδια Ιδέα, χωρίς μια μέρα ν’ απελπιστή, χωρίς μια μέρα να προσποιηθή πως παρατά τον αγώνα. Αυτός, που είχε όλα τα δίκηα να το φωνάξη και όλα τα μέσα να το πραγματοποιή, ούτε μια φορά δεν είπε αηδιασμένος στους Έλληνες που τον συκοφαντούσαν και τον φαρμάκωναν: «Δεν αξίζετε να χαραμίζω τη ζωή και την περιουσία μου για σας. Δεν σας έχω ανάγκη. Σας αφίνω στην κακομοιριά σας για να ξαναγίνω άνθρωπος». Όχι, σαράντα χρόνια μέσα από την καρδιά του Παρισιού όπου ζούσε, μπασμένος στην ανώτερη πνευματική κοινωνία της Γαλλίας, με όλες τις πόρτες ανοιγμένες μπροστά του, ο Ψυχάρης δεν σήκωσε ούτε μια μέρα το βλέμμα του από την Ελλάδα και τη Ρωμιοσύνη. Μια μέρα δεν απογοητεύθηκε. Με το πέρασμα του καιρού η μοίρα έδενε ολοένα σφιχτότερα τη ζωή του με τη ζωή της Γαλλίας. Είχε γίνη Γάλλος καθηγητής, είχε συγγενέψη με τον Ρενάν, με τον Ανατόλ Φρανς, τα παιδιά του έγιναν Γάλλοι, έγιναν καθολικοί, σκοτώθηκαν για τη Γαλλία. Ο Γιάννης Ψυχάρης εξακολούθησε τον αγώνα του για τον ελληνισμό του. Παραμέλησε τα πλούσια δώρα που του πρόσφερε το Παρίσι, η καρδιά της Γαλλίας, φιλοδοξώντας να καταχτήση κάποτε τη φτωχούλα καρδιά της Ρωμιοσύνης. Θα ήθελα να ξέρω πόσοι από τους σοφολογιώτατους που κίνησαν σταυροφορία εναντίον του Ψυχάρη θα είχαν εξακολουθήση να θυμούνται την ύπαρξη όχι της καθαρεύουσας, αλλά και της Ελλάδας της ίδιας, αν είχαν αξιωθή να ζήσουν τα μισά χρόνια στη Γαλλία.

Θα τελειώσω απαντώντας σ’ ένα σπουδαίο επιχείρημα που χρησιμοποιούν συχνά κάποιοι βαθυστόχαστοι, για να μειώσουν τον Ψυχάρη. Λένε πως αν ο Ψυχάρης πέτυχε, αυτό οφείλεται απλούστατα στο ότι η ιδέα του δημοτικισμού ήταν όχι μόνο σωστή αλλά και ωριμασμένη πια μέσα στη συνείδηση του έθνους. Μ’ άλλα λόγια, κι’ αν δεν ήταν ο Ψυχάρης…

Αλλοίμονο και τρισαλλοίμονο, άνδρες Αθηναίοι… Αφίνω πως χρειάστηκαν στον Ψυχάρη σαράντα χρόνων αλύπητοι αγώνες για να νικήση. Αφίνω πως όταν ο Ψυχάρης πέθανε, η ιδέα του δημοτικισμού ήταν αναντίρρητα περισσότερο ωριμασμένη παρά όταν πρωτοφάνηκε, κι’ ωστόσο είδαμε ήδη πως ο δημοτικισμός κινδυνεύει να χάση έδαφος. Αλλά για να γενικέψουμε λιγάκι τη συζήτηση, πιστεύετε αλήθεια πως φτάνει να είνε «ωριμασμένη» μια σωστή ιδέα για να επικρατήση; Πόσες ιδέες σωστότατες και ωριμασμένες τάχα μέσα στις ψυχές μας ή τις αφίσαμε απραγματοποίητες ή και πραγματοποιημένες τις παρατήσαμε να σέρνουνται και να σαπίζουν και να χάνουνται, γιατί ούτε οι ίδιοι είμασταν ικανοί να τις προασπίσουμε ούτε και βρήκαμε ένα Ψυχάρη με δύναμη και με θέληση, που να μας γαλβανίση όλους εμάς που περνούμε τον καιρό μας κροάζοντας μέσα στο βάλτο της αβουλίας μας.

Για να σταθμίσουμε σωστά την αξία ενός Ψυχάρη φτάνει κάποτε ν’ αναλογιστούμε το τι μας έκανε άξιους να πραγματοποιήσουμε η παρουσία του μεταξύ μας, για να συγκρίνουμε τούς τότε εαυτούς μας με την κατάπτωση όπου μας έρριξε η εξαφάνισή του. Όταν κάνουμε αυτή τη σύγκριση, τώρα που συμπληρώνουνται πενήντα χρόνια από την εμφάνισή του, καταλαβαίνουμε τη σημασία που είχε για τον ελληνισμό ο Ψυχάρης. Η μορφή του, όταν το στοχαστούμε, παίρνει τις πελώριες διαστάσεις εθνικού συμβόλου. Μακάρι να νοιώσουμε το νόημα, το δίδαγμα του Δασκάλου.

*Άρθρο του Χρ. Χρηστίδη για το γλωσσολόγο και λογοτέχνη Γιάννη Ψυχάρη, κορυφαίο εκπρόσωπο του δημοτικισμού. Το κείμενο του Χρηστίδη έφερε τον τίτλο «Τα 50 χρόνια ενός αγώνος» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» στις 4 Αυγούστου 1938.

Ο Γιάννης Ψυχάρης γεννήθηκε στην Οδησσό στις 15 Μαΐου (3 Μαΐου με το παλαιό ημερολόγιο) 1854 και απεβίωσε στο Παρίσι στις 30 Σεπτεμβρίου 1929.