Literature 15 Μαΐου 2023 | 09:48

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΚΓ’)

Ο θεματικός πυρήνας της τραγωδίας «Ορέστης», πέραν της μητροκτονίας που έχει διαπράξει ο πρωταγωνιστής παρακινημένος από τον Απόλλωνα, συνίσταται στον αγώνα ζωής και θανάτου που δίνουν –με αδελφική αγάπη και βαθιά φιλία– τρεις άνθρωποι

Ο Ορέστης υπήρξε το τελευταίο έργο που ανέβασε ο Ευριπίδης στην Αθήνα (το 408 π.Χ.), πριν αναχωρήσει για τη Μακεδονία και την αυλή του βασιλιά Αρχελάου Α’, στην Πέλλα. Ο θεματικός πυρήνας τής εν λόγω τραγωδίας, πέραν της μητροκτονίας που έχει διαπράξει ο Ορέστης παρακινημένος από τον Απόλλωνα, συνίσταται στον αγώνα ζωής και θανάτου που δίνουν –με αδελφική αγάπη και βαθιά φιλία– τρεις άνθρωποι. Χάρη μάλιστα στον αγώνα τους αυτόν, που στρέφεται εναντίον ενός κόσμου άπονου και γεμάτου κακία, κερδίζουν τελικά τη συμπάθεια των θεατών.

Στην αρχή του έργου η Ηλέκτρα, μπροστά στο παλάτι των Ατρειδών, στο Άργος, περιποιείται το συντετριμμένο αδελφό της, τον Ορέστη, που έχει καταρρεύσει ψυχολογικά μετά τη δολοφονία της μητέρας του. Εκείνη απαγγέλλει τον πρόλογο, και εκείνη ζητά από τις εισερχόμενες Αργείτισσες που συγκροτούν το χορό να μη θορυβούν.

Όταν ξυπνά ο Ορέστης, καθίσταται αμέσως σαφές πόσο σκοτεινιασμένος είναι ο νους του και πόσο ταραγμένη είναι η ψυχή του. Παράλληλα, όμως, φανερώνεται και η αγνή αγάπη που συνδέει τα δύο αδέλφια μέσα στη δυστυχία που αντιμετωπίζουν. Οι ελπίδες και των δυο τους στρέφονται τώρα προς τον Μενέλαο, τον μόνο που θα μπορούσε με ενδεχόμενη παρέμβασή του υπέρ του Ορέστη να καταλαγιάσει το θυμό των ξεσηκωμένων Αργείων.

Η αρχική αντίδραση του Μενελάου αφήνει να φανεί μια χαραμάδα ελπίδας, αλλά η έλευση του πατέρα της φονευθείσης Κλυταιμνήστρας αλλάζει τα δεδομένα. Ο Τυνδάρεως, ύστερα από μια μακρά λογομαχία (αγώνα) με τον Ορέστη, ωθεί τον Μενέλαο σε άνανδρη υποχώρηση, η οποία ασφαλώς δεν είναι δυνατόν να συγκαλυφθεί από τα ωραία λόγια του.

Μπροστά στην ελεεινή αντίδραση του Μενελάου –τον αδικαιολόγητα κακό χαρακτήρα του καυτηριάζει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του– ο Ορέστης βγαίνει από το βαθύ λήθαργο των πρώτων σκηνών και αποφασίζει να δράσει με δυναμισμό, να αντισταθεί. Ενθαρρυμένος από την άφιξη του φίλου του Πυλάδη, που είναι διατεθειμένος να μοιραστεί όλα τα βάσανα μαζί με τα δύο αδέλφια, ο Ορέστης φέρνει το θέμα του προς συζήτηση στη συνέλευση των Αργείων.

Ωστόσο, και αυτή η προσπάθειά του αποτυγχάνει, καθώς μόνο ένας γενναίος αγρότης παίρνει το μέρος του υπερασπιζόμενος το δίκαιο. Η συνέλευση, όπου τον πρώτο λόγο έχουν οι δημαγωγοί, καταδικάζει σε θάνατο τα δύο αδέλφια, και μάλιστα δι’ αυτοκτονίας.

Πριν οδηγηθούν στο θάνατο, τα δύο αδέλφια –αλλά και ο Πυλάδης, που εκφράζει την επιθυμία να πεθάνει μαζί με το φίλο του– επιχειρούν να εκδικηθούν τον Μενέλαο. Πιάνουν όμηρο την κόρη του, την Ερμιόνη, και επιτίθενται στην Ελένη για να τη σκοτώσουν. Εκείνη όμως σώζεται με θαυματουργό τρόπο, όπως μαθαίνουμε από τη ρήση ενός αγγελιαφόρου, ενός σκλάβου από τη Φρυγία που είχε φέρει μαζί της η Ελένη από την Τροία.

Στο τέλος του έργου, σε μια συγκλονιστική σκηνή, οι τρεις φίλοι και συνωμότες εμφανίζονται πάνω στη στέγη του ανακτόρου. Ο Ορέστης, με τραβηγμένο το σπαθί του, κρατά την Ερμιόνη, ενώ ο Μενέλαος, μπροστά στην κλειστή πύλη του παλατιού, ανήμπορος να αντιδράσει, λυσσά από το κακό του. Η πραγματικότητα τον αναγκάζει να συνθηκολογήσει, να δεχτεί την απαίτηση του Ορέστη να μεσολαβήσει, για να λυθεί η διαφορά των δύο μητροκτόνων με τους Αργείους.

Παρά την υποχώρηση του Μενελάου, ο Ορέστης, ωθώντας την κατάσταση στα άκρα, ετοιμάζεται να πυρπολήσει το παλάτι. Η κατάσταση μοιάζει αδιέξοδη, αλλά τότε εμφανίζεται ο Απόλλων ως από μηχανής θεός και φροντίζει να βάλει σε τάξη τα πράγματα: η Ελένη σώθηκε από τα χέρια του Ορέστη, καθώς την άρπαξε ο ίδιος ο Φοίβος κατά προσταγή του πατέρα της, του Δία. Εκείνος μάλιστα θα την οδηγήσει στα δώματα του Δία, όπου θα ζήσει ως θεά, αθάνατη. Ο Μενέλαος θα πάρει άλλη γυναίκα ως σύντροφο στο σπίτι του, στη Σπάρτη, όπου θα επιστρέψει. Ο Ορέστης θα βρεθεί επί ένα έτος στην εξορία, ακολούθως δε θα αθωωθεί από τον Άρειο Πάγο και θα πάρει γυναίκα του την Ερμιόνη. Τέλος, η Ηλέκτρα θα ενωθεί με τον Πυλάδη και η ζωή τους θα είναι ευτυχισμένη.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Νίκος Κούρκουλος (Ορέστης) και ο Βασίλης Κανάκης (Μενέλαος) στον «Ορέστη» του Ευριπίδη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Ιούλιο του 1971 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Α’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Β’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Γ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Δ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Ε’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΣΤ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Ζ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Η’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Θ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος Ι’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΑ’)

Ευριπίδης: Η πάλη ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο (Μέρος ΙΒ’)