Στυλιανός Καψωμένος: «Φίλτρα»

Στις 15 Μαΐου 1978 έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 71 ετών, ένας σημαντικός έλληνας γλωσσολόγος του 20ού αιώνα, ο Στυλιανός Καψωμένος, ομότιμος καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Ο Καψωμένος, με καταγωγή από τον Αλικιανό (Αλικιανού) Χανίων, σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας από το 1924 έως το 1928, συνέχισε δε τις σπουδές του στην Παβία, στο Μόναχο και στο Βερολίνο, από το 1934 έως το 1937.

Υπηρέτησε ως καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ από το 1944 έως το 1973. Διετέλεσε δύο φορές κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής, πολλές φορές μέλος της συγκλήτου, πρύτανης του ΑΠΘ (1968-1969) και πρώτος πρόεδρος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, όταν αυτή λειτούργησε (στην αρχική φάση της, από το 1964 έως το 1967) ως Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Επιστήμονας διεθνούς κύρους, ο Καψωμένος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την παπυρολογία, την ιστορία της ελληνικής γλώσσας και την αρχαία τραγωδία.

Παράλληλα, ο Καψωμένος αποτέλεσε πρότυπο δασκάλου, καθώς συνδύαζε τη σοφία με την ταπεινότητα, τη σταθερότητα με την καλοσύνη. Λιτός, χωρίς ρητορική αυταρέσκεια και δογματικές θέσεις, με τις επιφυλάξεις που ταιριάζουν στην πραγματική γνώση, έδινε ο ίδιος το μέτρο της επιστημοσύνης.

Με την προσωπικότητά του και το διδακτικό έργο του στα τριάντα χρόνια της θητείας του στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, ο Καψωμένος άσκησε σημαντική επίδραση σε γενιές μαθητών του.

Ο Καψωμένος πρέσβευε ότι η γλωσσική ιστορία ενός λαού συμβαδίζει με την πολιτική ιστορία του, και στο αξίωμα αυτό στήριξε τη θέση του για την καταγωγή της Νέας Ελληνικής και των διαλέκτων της από τη λεγόμενη Κοινή των Ελληνιστικών – Ρωμαϊκών Χρόνων.

Το Νοέμβριο του 2001, σε ομιλία του που ήταν αφιερωμένη στον Στυλιανό Καψωμένο (είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό Φιλόλογος, στο τεύχος 107, την άνοιξη του 2002), ο τότε καθηγητής (νυν ομότιμος) Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ Κυριάκος Τσαντσάνογλου είχε πει, μεταξύ πολλών άλλων, τα εξής:

Δεν ήταν όμως μόνο τα επιμέρους γλωσσικά φαινόμενα και η εξέλιξή τους που απασχόλησε τον Καψωμένο. Το γενικότερο πρόβλημα της διαμόρφωσης της ελληνιστικής Κοινής και η εξέλιξή της στη μεσαιωνική και νεοελληνική γλώσσα και τις διαλέκτους ήταν πάντοτε στο κέντρο των ερευνών του. Δεν τον ικανοποιούσε απόλυτα η θεωρία του Χατζιδάκι, σύμφωνα με την οποία η ελληνιστική Κοινή διαμορφώθηκε μετά την επικράτηση της αττικής διαλέκτου σ’ ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο και το μαρασμό και την εξαφάνιση των επιχώριων διαλέκτων, με εξαίρεση την επιβίωση αρχαίων διαλεκτικών στοιχείων σε απομονωμένες ή περιφερειακές διαλέκτους, όπως στα Τσακώνικα, τα Ποντιακά και τα Κατωιταλικά. Ο Καψωμένος, μαζί και με άλλους γλωσσολόγους, διαφοροποίησε τη θεωρία αυτή, πιστεύοντας ότι ο ρόλος των αρχαίων διαλέκτων στη διαμόρφωση της Κοινής ήταν σημαντικός, ότι υπολείμματα των διαλέκτων αυτών επέζησαν σε επιμέρους περιοχές ακόμη και σε εποχές επικράτησης της Κοινής, και ότι σε όλες τις νεοελληνικές διαλέκτους παρατηρούνται φαινόμενα που ανάγονται στις αρχαίες διαλέκτους. Μια διαπίστωση που επιβεβαιώνεται όχι μόνο από τους ελληνικούς παπύρους της Αιγύπτου, αλλά και από τις μεταγενέστερες επιγραφές που αποτελούν σαφείς μάρτυρες της πάλης των διαφόρων διαλεκτικών τύπων που συνεχίστηκε σ’ όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου και των πρώτων βυζαντινών αιώνων, οπότε και διαμορφώθηκε η νέα φάση της ελληνικής γλώσσας. Τη θεωρία αυτή, μαζί με ένα γενικότερο διάγραμμα της εξέλιξης της ελληνικής από τους μετακλασικούς αιώνες έως σήμερα, την ανέπτυξε το 1953 και το 1958 σε δύο βασικά γερμανόγλωσσα μελετήματά του, τα οποία σε δική του νεοελληνική μετάφραση και επεξεργασία εκδόθηκαν μεταθανάτια το 1985 από το Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη του Πανεπιστημίου μας με τον τίτλο «Από την Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας» και υπότιτλους «Η Ελληνική Γλώσσα από τα Ελληνιστικά ως τα Νεώτερα Χρόνια» και «Η Ελληνική Γλώσσα στην Αίγυπτο».

[…]

Μια αρετή που χαρακτήριζε έντονα τον Καψωμένο ήταν η αποφυγή κάθε προσωπικής προβολής. Ξέρω, βέβαια, ότι στην εποχή του τηλεοπτικού συνωστισμού το να λες πως η αποφυγή της αυτοπροβολής αποτελεί αρετή ηχεί παράξενα και πολύ λίγους πείθει. Όταν, το 1975, μερικοί συνάδελφοι, φίλοι και μαθητές του Καψωμένου ετοίμαζαν έναν τόμο με εργασίες τους για να τον τιμήσουν –τον ονομάσαμε «Φίλτρα», απόδοση δηλαδή χρέους φιλίας και αγάπης, αν και μερικοί τον συσχέτισαν με τα τσιγάρα, με ή χωρίς φίλτρο, που ο Καψωμένος κάπνιζε μανιωδώς–, τότε λοιπόν ο συνάδελφός του και δάσκαλός μας Αγαπητός Τσοπανάκης ανέλαβε να γράψει ένα εισαγωγικό, βιογραφικό σημείωμα, το οποίο του το έθεσε υπόψη μήπως και ξεφύγει κανένα λάθος. Ο Καψωμένος το διάβασε και διέγραψε κάποιες προτάσεις στο κείμενο. Όταν είδα ότι στην πραγματικότητα είχε διαγράψει όλους τους επαινετικούς χαρακτηρισμούς, διαμαρτυρήθηκα. Η απάντησή του ήταν: «Ε, καλά. Μια ζωή υπερβολές είναι αυτός ο Αγαπητός». Όμως η αποφυγή της προβολής έχει και αυτή το τίμημά της. Πριν από λίγες εβδομάδες, το ένθετο της Καθημερινής «Επτά Ημέρες» είχε ένα αφιέρωμα στις αρχαιοελληνικές σπουδές. Στο συνάδελφο Δανιήλ Ιακώβ (σ.σ. ο Δανιήλ/Ντάνης Ιακώβ, 1947-2014, ήταν συγγραφέας, μεταφραστής και καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο ΑΠΘ) ανατέθηκε να γράψει για την κλασική φιλολογία στην Ελλάδα. Και εκείνος, αντί να συντάξει ένα μακρό και ανιαρό διάγραμμα με ονόματα, χρονολογίες και έργα, προτίμησε να παρουσιάσει τη φιλολογική προσωπικότητα και το έργο τεσσάρων κορυφαίων Ελλήνων κλασικών φιλολόγων: του Κοραή, του Συκουτρή, του Κακριδή και του Καψωμένου. Το αποτέλεσμα ήταν τα γραφεία της εφημερίδας, αλλά και το τηλέφωνο του κ. Ιακώβ, να κατακλυσθούν από διαμαρτυρίες. Άλλοι διαμαρτύρονταν γιατί δεν μπήκε στην τετράδα κάποιος φιλόλογος που οι ίδιοι εκτιμούσαν, οι περισσότεροι όμως διαμαρτύρονταν γιατί μπήκε αυτός ο άγνωστος Καψωμένος.