Ένας χρόνος REPowerEU: Τι έχουμε διδαχθεί και πού οδεύουμε;

Τον Φεβρουάριο του 2022 η Ρωσία έπραξε αυτό που ψιθυριζόταν ήδη από τα τέλη του 2021, εισέβαλε στην Ουκρανία. Η ρωσική εισβολή επέφερε θάνατο και καταστροφή. Επηρέασε, όμως, δυσμενώς και μη εμπόλεμους, μέσω, π.χ., της απειλής πυρηνικού ατυχήματος (ή ευθέος χτυπήματος), της επισιτιστικής κρίσης, και της επιδείνωσης της ενεργειακής κρίσης που είχε ήδη ξεσπάσει. Η κρίση ενεργειακού πληθωρισμού κατά την ανάκαμψη από την πανδημία μετετράπη σε έκτακτη κρίση ενεργειακής ασφάλειας (επάρκειας και τιμής), λόγω της έντονης εξάρτησης της Ευρώπης από τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων από τη Ρωσία. Η ενεργειακή αυτονομία της ΕΕ δεν ξεπερνά το 45%, και περισσότερο από το 1/3 των εισαγωγών άνθρακα, πετρελαίου, και φυσικού αερίου έρχεται από τη Ρωσία. Η κατάσταση αυτή συνεπάγεται ιδιαίτερους κινδύνους για την (γεω)πολιτική αυτονομία και οικονομική ανάπτυξη της ΕΕ, και για την καθημερινότητα των Ευρωπαίων.

Τον Μάρτιο του 2022, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προανήγγειλε την χάραξη σχεδίου που θα δρομολογεί απάντηση στις προκλήσεις, και στις 18 Μαΐου 2022 δημοσιεύθηκε το Σχέδιο REPowerEU COM(2022) 230 final. Με αφορμή τη συμπλήρωση ενός έτους από την έκδοσή του, είναι σημαντικό να δούμε τί πετύχαμε, τί μάθαμε και πού οδεύουμε.

Το REPowerEU εξέφρασε ως προτεραιότητα την απεξάρτηση από τις εισαγωγές ρωσικών ενεργειακών προϊόντων, βάσει ενός συνδυασμού μεταρρυθμίσεων και επενδύσεων για την εξοικονόμηση ενέργειας, τη διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας, και την ταχεία επίτευξη της ενεργειακής μετάβασης.

Το «REPowerEU» ορίζει στρατηγικές και θέτει στόχους, αλλά δεν είναι νομικά δεσμευτικό, ούτε επαρκώς λεπτομερές ως προς το τι πρέπει να γίνει. Η υλοποίησή του εξαρχής φάνταζε δύσκολη λόγω της σύνθετης, πολυπαραγοντικής φύσης των προς επίλυση προβλημάτων. Την κατάσταση δυσχέραιναν διαφωνίες μεταξύ κρατών που ζητούσαν εντονότερη παρέμβαση στις αγορές ενέργειας και κοινή δράση (π.χ. Βέλγιο, Ελλάδα, Ιταλία), και κρατών που δίσταζαν μπροστά στο κόστος που εκτιμούσαν ότι θα είχε μία τέτοια αντίδραση (π.χ. Γερμανία κι Ολλανδία). Παράλληλα, τα περιθώρια πρωτοβουλίας σε ενωσιακό επίπεδο ήταν περιορισμένα, διότι, λόγω της κρισιμότητας της ενέργειας για την εθνική ασφάλεια, η σχετική αρμοδιότητα μοιράζεται μεταξύ κρατών-μελών και ΕΕ, η οποία μάλιστα μπορεί να την ασκεί υπό ειδικούς (και ασαφείς) όρους και προϋποθέσεις.

Κι όμως, μέσα σε ένα χρόνο, το «REPowerEU» έφερε κοσμογονία, σε βαθμό που είναι δύσκολο κανείς να καταγράψει πλήρως τις σχετικές νομοθετικές πρωτοβουλίες και μεταρρυθμίσεις. Ενδεικτικά, ο κανονισμός 2022/1854 θεσπίζει ανώτατο όριο 180 ευρώ/μεγαβατώρα στα έσοδα των παραγωγών ηλεκτρικής ενέργειας, ο κανονισμός 2022/2576 καθορίζει από κοινού αγορές αερίου από επιχειρήσεις, κι ο κανονισμός 2022/1369 αφορά μέτρα για την πρόληψη και αντιμετώπιση σοβαρών δυσχερειών στον εφοδιασμό με αέριο. Έχουν τροποποιηθεί οι κανονισμοί 2017/1938 και 715/2009 για την αποθήκευση αερίου, 2021/241 για τη θέσπιση του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, και 2019/631 για τα αυτοκίνητα χαμηλών ρύπων. Ακόμα, έχει επιτευχθεί συμφωνία για τροποποίηση της νομοθεσίας για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, την ανάπτυξη υποδομών εναλλακτικών καυσίμων, ενώ επίκειται και τροποποίηση της νομοθεσίας για τη λειτουργία των αγορών ηλεκτρικής ενέργειας και θέσπιση πλαισίου για την χρηματοδότηση επενδύσεων στο υδρογόνο.

Προχωρώντας, λοιπόν, επί τη βάσει του «REPowerEU», η ΕΕ επέδειξε πολιτική και νομική ωριμότητα και ευελιξία, θέσπισε εργαλεία για την αντιμετώπιση της ενεργειακής κρίσης και την επίτευξη της ενεργειακής μετάβασης, και εφάρμοσε την αρχή της ενεργειακής αλληλεγγύης, ενεργοποιώντας και την έκτακτη ρήτρα του άρθρου 122 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της ΕΕ. Τα ανωτέρω δείχνουν ότι η ενωσιακή πολιτική και νομοθεσία στην ενέργεια είναι δυναμική και κινείται στη σωστή κατεύθυνση. Οι επενδύσεις και οι μεταρρυθμίσεις προς την ενεργειακή μετάβαση προχωρούν και διαμορφώνονται όροι και εργαλεία για σταδιακό εξορθολογισμό των άνευ προηγουμένου υψηλών τιμών. Ο κίνδυνος ανεπάρκειας εφοδιασμού το χειμώνα του 2022/2023 απεφεύχθη, και τα νομικά εργαλεία υπάρχουν ώστε τυχόν επιδείνωση της κατάστασης να μπορεί να αντιμετωπιστεί. Αποτελεί όμως στοίχημα η διατήρηση του κεκτημένου που δημιουργείται, καθώς κι η ορθή και αποτελεσματική ενσωμάτωση κι εφαρμογή της νομοθεσίας, ώστε να βελτιωθεί η κατάσταση, να ξεπεραστεί η κρίση και να επιτευχθεί ομαλά η ενεργειακή μετάβαση.

Κρίσιμη είναι και η συνετή εξισορρόπηση εννόμων αγαθών, ιδίως στο παρόν έκτακτο πλαίσιο. Για παράδειγμα, η προτεραιότητα στην ενεργειακή ασφάλεια απειλεί την προστασία του περιβάλλοντος, καθώς (προσωρινά) γίνεται ανεκτή η αυξημένη χρήση ορυκτών καυσίμων ή η θέσπιση εκτάκτων διαδικασιών μειωμένου ελέγχου για τις επενδυσεις σε ανανεώσιμης πηγές ενέργειας. Η κατάχρηση των δυνατοτήτων που παρέχονται θα είναι άκρως προβληματική. Χρειάζεται διαρκής εγρήγορση, προσπάθεια και αξιολόγηση.

Ο δρ. Θοδωρής Γ. Ηλιόπουλος είναι δικηγόρος, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο δίκαιο ενέργειας στο Πανεπιστήμιο του Χάσσελτ και στο Πανεπιστήμιο της Γάνδης, υπότροφος του Φλαμανδικού Ιδρύματος Έρευνας, και επισκέπτςη καθηγητής/ερευνητής στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ.

theodoros.iliopoulos@uhasselt.be