Αντιαμερικανισμός: Ένα ξεχασμένο αποτελεσματικό όπλο στη φαρέτρα του Ερντογάν

Όταν μπήκε η Τουρκία στο ΝΑΤΟ τη δεκαετία του 1950, υπήρξε τόσος ενθουσιασμός στην ανατολίτικη χώρα, που είχε παρασκευαστεί ακόμα και κρασί με την ετικέτα… NATO. Εκείνο το φιλοδυτικό ρεύμα που συντηρούσαν οι τουρκικές ελίτ, αποτελεί όμως παρελθόν στη γειτονική χώρα.

Το σοβαρότατο φλέρτ του Κόμματος Δικαοσύνης και Ανάπτυξης του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν με τη Ρωσία και η έντονη ρητορική του εναντίον της Δύσης είναι μια καλοδουλευμένη διαδικασία που συνδέθηκε άρρηκτα με έναν παραμελημένο παράγοντα: τη κοινή γνώμη.

Ήδη, τα τελευταία 20 χρόνια δυτικοί αναλυτές παρατηρούν μια έκρηξη του αντιαμερικανικού αισθήματος στην Τουρκία. Αρκεί να ρίξει μια ματιά κανείς στα δεδομένα που συλλέγει από το 2001 το Pew Research Center μια αμερικάνικη αμερικανική δεξαμενή σκέψης με έδρα την Ουάσιγκτον.

Αν και οι τουρκικές ελίτ δεν λάμβαναν παραδοσιακά σοβαρά υπόψιν την τουρκική κοινή γνώμη, πλέον Τούρκοι επιστήμονες άρχισαν να συνειδητοποιούν τη χρησιμότητα της κοινής γνώμης στην ανάγνωση της εξωτερικής πολιτικής.

Είναι εντυπωσιακό οι 4 στους 5 Τούρκους έχουν διαχρονικά αρνητική γνώμη για τις ΗΠΑ και έτσι κατέληξε η τουρκική γνώμη να επικροτεί την επιδέξια στάση που τηρεί ο Ερντογάν έναντι της ρωσο-ουκρανικής σύγκρουσης.

Σύμφωνα με τον φιλονατοϊκό Τούρκο πολιτικό επιστήμονα Burak Ozpek «η εισβολή στην Ουκρανία δεν εκλαμβάνεται ως ένα μικρότερο κράτος που δέχεται επίθεση από ένα ισχυρότερο, αλλά μάλλον ως μια μάχη μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας».

Ιράκ, 2003: Η αρχή του «αντιαμερικανικού κακού»

Τα «πρωτοβρόχια» του έντονου αντιαμερικανισμού ξεκίνησαν το 2003 με την αμερικανική εισβολή στο Ιράκ. Σε έρευνα κοινής γνώμης Τούρκων ακαδημαϊκών φάνηκε ξεκάθαρα ότι το 2003, τόσο υποστηρικτές του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης όσο και του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος επικρότησαν τη φτωχή υποστήριξη της Τουρκίας στην αμερικανική εισβολή στο Ιράκ.

Οι αιτιολογίες των ΗΠΑ για να εισβάλουν στο Ιράκ δεν έπεισαν τους Τούρκους, με το 94,8% των ψηφοφόρων του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματους να λένε ότι δεν υπήρχε δικαιολογία και το αντίστοιχο ποσοστό των υποστηρικτών του Ερντογάν να κυμαίνεται στο 89,2%. Τόσο οι υποστηρικτές του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος όσο και του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης είχαν εξαιρετικά αρνητική γνώμη για τις ΗΠΑ, 88,9% και 81,7% αντίστοιχα.

Το 2005 έρευνα που διεξήχθη από το Ινστιτούτο Ερευνών POLLMARK έδειξε ότι το κλίμα μετά το Ιράκ κατά των ΗΠΑ συνέχιζε να κυριαρχεί στην κοινή γνώμη. Σύμφωνα με αυτή την έρευνα, το 14,6% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι έχει θετική στάση απέναντι στις ΗΠΑ, ενώ το 76% έχει αντιαμερικανική στάση.

2015-2016: Καλύτερη γνώμη για τη Ρωσία παρά για τις ΗΠΑ

Τα χρόνια περνούσαν και το στίγμα του αντιαμερικανισμού δεν έφευγε από την τουρκική κοινωνία. Σε έρευνα της αμερικανικής δεξαμενής σκέψης The German Marshall Fund, -άρρηκτα συνδεδεμένο με το Στέιτ Ντιπάρτμεντ– το 2015 καταδείχτηκε πως τις ΗΠΑ, έναν στρατηγικό σύμμαχο, έβλεπε θετικά μόνο το 23% των Τούρκων, ενώ την «εχθρική» Ρωσία το 26% των ερωτηθέντων!

Οι ερωτηθέντες στην έρευνα είχαν γενικά αρνητικές απόψεις για άλλες χώρες εκτός από αυτές με τις οποίες υπάρχουν συγγενικοί δεσμοί όπως το Αζερμπαϊτζάν. Αυτή η χώρα θεωρήθηκε θετικά από το 63% των ερωτηθέντων ενώ για την ΕΕ και η Γερμανία, μόλις το 41% και το 38% αντίστοιχα.

Όταν ρωτήθηκαν με ποιον πρέπει να συνεργαστεί η Τουρκία σε διεθνή θέματα, το 29% απάντησε ότι πρέπει να ενεργήσει μόνη της, ενώ μόλις το 14% προτιμούσε τις ΗΠΑ και ένα 25% χώρες της ΕΕ.

Ιδιαίτερα μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016, η κυβέρνηση του Ερντογάν έκανε ακόμα πιο έντονη την αντιδυτική ρητορική της υποστηρίζοντας ότι η η Τουρκία ήταν πάντα θύμα της αυτοκρατορικής Δύσης ενώ η αμφισβήτηση των δυτικών κανόνων είναι σημάδι ανεξαρτησίας.

Το κόμμα του Ερντογάν σήκωσε παντιέρα ακόμα και στον ΟΗΕ υποστηρίζοντας αλλαγές στο Συμβούλιο Ασφαλείας με το σλόγκαν ότι «Ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από πέντε» κράτη ενώ δεν παύει να βρίσκει εναλλακτικές πολιτικές στην «αποτυχημένη ένταξη» της χώρας του στην ΕΕ.

Ο διευθυντής της φιλοτουρκικής αμερικανικής σκέψης SETA στην Ουάσιγκτον Κίλιτς Μπούγκρα Κάνατ, προειδοποιούσε το 2018 ότι «οι ΗΠΑ […] πρέπει να κατανοήσουν ότι η κοινή γνώμη είναι πολύ σημαντικό μέρος των μηχανισμών λήψης αποφάσεων. Η αντίδραση της Τουρκίας στις ΗΠΑ δεν πρέπει να υποτιμάται. Σε αντίθεση με άλλες χώρες, η εξωτερική πολιτική είναι ένα πολύ σημαντικό μέρος της κοινής γνώμης, και έτσι θα συνεχίσει να είναι».

Μεγάλη τουρκική έρευνα του 2021 για ΝΑΤΟ

Το καλοκαίρι του 2021, η τουρκική εταιρεία Areda Survey δημοσίευσε τα αποτελέσματα έρευνας σε δείγμα 2.477 άτομων σχετικά με τις σχέσεις του ΝΑΤΟ και της Τουρκίας. Τα αποτελέσματα είναι αποκαλυπτικά.

Το 84,6% των πολιτών πιστεύει ότι το ΝΑΤΟ δεν προστατεύει τα συμφέροντα της Τουρκίας, ενώ το 70,4% ερμηνεύει τις βάσεις του ΝΑΤΟ στην Τουρκία ως πρόβλημα εθνικής ασφάλειας.

Ρωσο-ουκρανικός πόλεμος, 2022: Ρεύμα υπέρ της Ρωσίας

Με τα πολλά, ήρθε και η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, η οποία όμως ανέδειξε -ισχυροποίησε- την εικόνα της Ρωσίας στα μάτια των Τούρκων.

Από πρόσφατη μελέτη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων(ECFR) προκύπτει ότι στον πόλεμο στην Ουκρανία, η Ρωσία κατάφερε να κερδίσει την συμπάθεια της πλειονότητας των Τούρκων. Αποκαλύπτει ότι ο πόλεμος –ακόμα και οι ρωσικές στρατιωτικές αποτυχίες-, δεν φαίνεται να έκαναν τους ανθρώπους σε μη δυτικές χώρες να υποβαθμίσουν τη γνώμη τους για τη Ρωσία ή να αμφισβητήσουν τη σχετική ισχύ της.

Για το 69% των Τούρκων, η Ρωσία είναι είτε «σύμμαχος» ή «εταίρος». Επιπλέον, περίπου τα ¾ πιστεύουν ότι η Ρωσία είναι είτε ισχυρότερη, ή τουλάχιστον εξίσου ισχυρή, σε σύγκριση με το πώς την αντιλαμβανόταν πριν από τον πόλεμο. To 72% βλέπει ομοιότητες στις πολιτικές των ΗΠΑ και της ΕΕ έναντι της χώρας του.

Το 65% θεωρεί ότι η στάση των ΗΠΑ έναντι της Ουκρανίας υπαγορεύεται από τα δικά τους συμφέροντα ή για την δυτική κυριαρχία και όχι για το καλό της Ουην Ουκρανία. Βέβαια, το γεγονός ότι σε αυτά τα νούμερα έρχονται κάπως κόντρα τα ευρήματα του αμερικανικού The German Marshall Fund(2022) που θέλουν ένα σχεδόν 40% των Τούρκων να έχει εμπιστοσύνη στο ΝΑΤΟ, δεν αλλάζει και πολλά.

Το NATO είναι «καρκίνος»

Το εξαιρετικά σημαντικό που ανέδειξε ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος ήταν η διάχυση του αντιαμερικανισμού ακόμα και σε αντίθετες ιδεολογικά δυνάμεις καθώς και διαφορετικά επαγγλεματικά μετερίζια.

Μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, Τούρκοι ακαδημαϊκοί και επαγγελματίες (Cumhuriyet) υπέγραψαν ανοιχτή διακήρυξη που ζητούσαν τη έξοδο της χώρας τους από το ΝΑΤΟ. Μεταξύ αυτών ήταν και ο σημαντικός αριστερός ακαδημαϊκός Korkut Boratav.

Την ίδια λογική όμως υποστηρίζει και ο στενός υποστηρικτής του Ερντογάν, ο Τούρκος επιχειρηματίας Ethem Sancak που σε πρόσφατη επίσκεψή του στην Ρωσία, αποκάλεσε το NATO, «καρκίνο».

Ο δε απόστρατος ναύαρχος Τζεμ Γκουρντενίζ, ο εμπνευστής της Γαλάζιας Πατρίδας, ζήτησε την έξοδο της χώρας του από το NATO. Αυτές οι εξελίξεις θα ήταν προδοτικές τη δεκαετία του 1970 στην Τουρκία.

Ένωσε Κούρδους, κομμουνιστές, επιχειρηματίες και ακροδεξιούς

Γι΄αυτό λοιπόν «η δημόσια δυσπιστία προς τη Δύση δεν πρέπει να απορριφθεί απλώς ως συνωμοσιολογική ανοησία» θεωρεί η Τουρκάλα διευθύντρια του Προγράμματος για τη δημοκρατία της Μέσης Ανατολής (POMED), μιας οργάνωσης που έχει έδρα την Ουάσινγκτον, .

«Αυτή η δυσπιστία, όσο ιδεολογική κι αν είναι, εμπνέεται από πραγματικούς ενδοιασμούς για τις πολιτικές των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ τον περασμένο αιώνα – ειδικά αυτές που έγιναν σε βάρος των δημοκρατικών διαδικασιών, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της εθνικής κυριαρχίας στην Τουρκία και τους γείτονές της» τονίζει η ίδια.

Όπως λέει «για τους αριστερούς Τούρκους και Κούρδους, για παράδειγμα, τα «στραβά μάτια» που έκαναν οι ΗΠΑ και ΝΑΤΟ στην, αν όχι πραγματική χορηγία, των ακροδεξιών τραμπούκων και των βάναυσων στρατιωτικών πραξικοπημάτων στην Τουρκία σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου είναι ακόμα μια ανοιχτή πληγή».

«Τόσο για τους αριστερούς όσο και για τους δεξιούς πολίτες, οι κρυφές προσπάθειες των ΗΠΑ να υποκινήσουν την αλλαγή καθεστώτος, ειδικά ενάντια σε λαϊκά εκλεγμένους ηγέτες στη Μέση Ανατολή και αλλού, παραμένουν νωπές στη μνήμη, ενισχύονται από τη συνεχιζόμενη υποστήριξη των ΗΠΑ στα αυταρχικά καθεστώτα στην περιοχή.

»Για τους περισσότερους Τούρκους, που φοβούνται βαθιά την κουρδική απόσχιση από την Τουρκία, οι στρατιωτικές επεμβάσεις των ΗΠΑ στο Ιράκ και τη Συρία, που ενίσχυσαν τον κουρδικό εθνικισμό και στα δύο μέρη, αποτελούν παραδείγματα επικίνδυνης ανάμειξης των ΗΠΑ σε άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της τουρκικής αυλής.

»Για τους Κούρδους, αντίθετα, η δυτική υποστήριξη σε διαδοχικές τουρκικές κυβερνήσεις που έχουν αρνηθεί τα θεμελιώδη δικαιώματα στους Κούρδους πολίτες είναι απόδειξη των «δύο μέτρων και μέτρων και σταθμών» των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ όσον αφορά τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Όταν ο μιντιακός μηχανισμός του Ερντογάν προωθεί αντιδυτική ρητορική και θεωρίες συνωμοσίας, αυτές οι υποκείμενες αμφιβολίες βοηθούν αυτές τις αφηγήσεις να βρουν ένα κοινό πολύ πέρα από τους ιδεολογικούς πιστούς του προέδρου» εξηγεί η .

«Η Τουρκία δεν είναι η παλιά Τουρκία»

Πράγματι, όπως και η Merve Tahiroğlu, ο καθηγητής στη Ναυτική Μεταπτυχιακή Σχολή στην Καλιφόρνια και ιστορικός της ύστερης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Ryan Gingeras επισημαίνει ότι οι προκλητικοί ισχυρισμοί του Ερντογάν (πχ. βάσεις των ΗΠΑ στην Ελλάδα, την πώληση όπλων στην Αθήνα, στρατιωτικοποίηση νήσων κτλ) δεν είναι καθαρά προϊόν εγχώριων ανησυχιών ή προσωπικής παράνοιας.

«Θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι απόψεις του αντιπροσωπεύουν μια ευρεία συναίνεση για την ιστορία της σχέσης των ΗΠΑ με την Τουρκία» τονίζει ο Gingeras καθώς «πιστεύεται ευρέως, ακόμη και μεταξύ των αντιπάλων του Ερντογάν, ότι οι ΗΠΑ επιδιώκουν σταθερά να χαλιναγωγήσουν ή να υποτιμήσουν την Τουρκία από τα πρώτα στάδια του Ψυχρού Πολέμου».

»Όταν η κυβέρνηση Τραμπ απείλησε δημόσια ότι θα εκδιώξει την Τουρκία από το πρόγραμμα των F-35, ειδήμονες στην Τουρκία παρομοίασαν το τελεσίγραφο με την αμηχανία που προκάλεσε η επιστολή του Τζόνσον το 1964 που προειδοποιούσε την Άγκυρα να μην εισβάλει στην Κύπρο. Οι ευρέως διαδεδομένες υποψίες για συνενοχή των ΗΠΑ στην απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου 2016 απηχούν μια κοινή πεποίθηση ότι οι ΗΠΑ βοήθησαν στην επιβολή της στρατιωτικής χούντας το 1980.

»Δεν είναι ασυνήθιστο για ειδικούς και πρώην αξιωματούχους να υποδηλώνουν ότι η καταστροφή της Τουρκίας ήταν πάντα μέρος ενός δυτικού σχεδίου υπό την ηγεσία των ΗΠΑ. Αυτή η υπόθεση είναι αναμφισβήτητα κεντρική στο πώς βλέπει ο ίδιος ο Ερντογάν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των σχέσεων ΗΠΑ-Τουρκίας.

»Η «νέα Τουρκία» του, όπως συχνά περιγράφεται, διαφέρει από την παλιά ακριβώς επειδή έχει αποσυνδέσει με επιτυχία τη χώρα από οποιονδήποτε προστάτη ή μεσίτη. «Η Τουρκία δεν είναι η παλιά Τουρκία», δήλωσε ο διευθυντής επικοινωνίας του Ερντογάν. «Τώρα υπάρχει μια Τουρκία που προστατεύει τα συμφέροντά της με κάθε κόστος και απαιτεί ομοιόμορφες σχέσεις με κάθε συνομιλητή και σε κάθε σκηνή».